‘Literature’ ti thumal hi, Latin ṭawng, ‘littera’ thumala inthawka hung suok a nih a. ‘Lekhathawn’ tinâ niin an hril. Chû thumala inthawk chun, ‘literatus’ hung piengin, ‘Lekhathiem, lekha tienga hrietna nei’ tinâ a hung ni ta a. Hun hung inher peiin, thumal thar, ‘litteratura’ a hung pieng nàwk a. Chu chun ‘hawrawp hmanga thuziek le ṭawng indik inchùkna tieng’ a hung àwn ta pei a. French ṭawnga thumal pakhat, ‘thuziek umzenei’ an hrilna, ‘Litterature’ leh hmer matin, thumal thar ‘Literature’ ti hi, kum zabi 14-naa inthawk khan Sapṭawngah hmang ṭan a hung ni ta a. Amiruokchu, umze puitling neia an hmang tak takna ruok chu, kum zabi 19-na kha ni vê chauva hril a nih.
‘Literature’ hin a huop lien èm leiin, a hrilfie khawm a’n tak ni’ng a tih. Kawng dang dang le chi dang danga hrilfie a ni hlak a. Scholar ropui tak tak le Critic ropui tak takhai khawmin, ‘mi tinrêng pawm thei ding’ tiin hrilfiena an pèk chamchi hlak. Anachu, Abraham Lincoln-in tâwite a, ‘Democracy’ a hrilfiena, ‘Democracy is government of the people, for the people and by the people’ a ti anga mi tinin an pawm thei ding, ‘literature’ hrilfiena ‘huopzo’ le tâwi famkim ruok hi chu, tûkhawmin an la pèk hlawtling naw niin a’n lang.
Vawisuna ka hung thur suok nuom tak chu, ‘Litteratura’ thumal, ‘hawrawp hmanga thuziek le ṭawng indik inchùkna tieng’ hi a ni a. Hi tieng thlur hin Hmar Literature chu ka hung sawrbing tum a nih.
Mhar 1900. Maj. J.Shakespear, CIE, DSO, ISC.,
“Mi tu-na-ma-nih fa-pa pa-nhih a nei-a. A nao-pang-lem-in a pa kuam-a, “Ka pa ro ka chan-tum mi pe-roh,” a ta. Chuang-chun a sum chu an in nhin a shem-rel-a. Ni shat-na-tak-in a -nao-pang-lem-in sum a-reng-in a kham-vong-a. khua-lam la tak-a a fe-tah. Chu khua chun-in-hoi-ta-bek-in a om-a, a sum chu a bo-mhang-ta-vong-a. A mhang-zo-vong-le an khua tiang chu na-sha-deo-vin an ṭam-a, bak-ding a tla-sham a. Chuang-chun chu-hai khua chun tu-kuam-am shin thoh-in a va-ṭhang. Chu mi-pa chun vok thlai pe ding-in a lo tiang a ṭhuai-a. Ziang-tin kam vok-in a bak kha a-ma khom a-puar-tak a-bak a nuam-a, ‘Ka pa kuam-a sum-lha-hai bu bak-shen-lo-va nei an tam-thia leh kei la-khi hi-lai-hin von-ṭam-in ka thi-vang-vang-a….”
Hi hi Hmar ṭawng besana lekhaziek hmasatak a ni ring a um. Lekhabu ei nei hmasatak ruok chu Rev.F.J.Sandy, Welsh Calvinistic Missionary-in Thangkhup le Thanga (Rasi) hai ṭhangpuinaa a’n let Chanchinṭha Marka Bumal kha a ni a. British & Foreign Bible Society-in 1920 kuma Calcutta-a an sut a nih. A copy kha dit a um hle a. Vawisun chen hin hmu a la ni nawh. A nei dàm um inla chu, kawlṭhat dinga Xerox copy siem ṭeu nuom a um.
A hmel ka hmu naw leiin, ieng angin am Hmar ṭawng an ziek ti chu ka hril thei naw a. Ka ring dàn chun, Lushai Alphabet, tuta Hmar Alphabet-a ei hmang hi a hmang ve ka ring. A hrechieng lem ei um chun inhril ni sien.
Chuong ang chun Missionary-hai hmalaknain, ei ramah inchûkna fepui a lo ni a. Lusei ṭawng le Hmar ṭawng hi, inunau em em, Noun lem hi chu zaa sawmkuo deuthaw inang an nih a. Chuleichun, Lushai Alphabet kha Hmar ṭawng zieknaa hmangin, vawisun chen hin Hmar Alphabet-in ei hmang sawng tah a nih. Thangtlâwmna ding iengkhawm a um nawh. Lushai Alphabet khawm Sapha’n Lusei ṭawng ziek theina dinga Roman Script-a an lo induong a ni ve a. Sapṭawng ei ti khawm hi, Sap hawrawp ni lovin, Roman hawrawp a ni vet ho a nih. Chuleichun, Hmar Alphabet hi Lushai Alphabet leh inang sien khawm, ei ṭawng ziekdawkna dinga a ṭhat tàwk leiin, sukdanglam ṭulna a um nawh. Kum za deuthaw, Hmar ṭawng zieknaa ei lo hmang tah, Hmar Holy Bible (Hmar ṭawnga Pathien Lekhabu Thienghlim) ei lo ziekna, Pathien Inpakna Hla ei lo siemna, A AW-a inthawka BA/BSc. Chena Hmar MIL Subject ei lo ziekna, Sawrkar le University thuneituhai khawm a, Hmar ṭawng ziekna dinga n mi lo pawmpui a nit a leiin, inza le duot taka humhal hi, hnam le ṭawng hmangaituhai hmadawm ding chu niin a’n lang.
Chuong anga ka lei chawi pei lai chun, inchuklai tam tak chu A AW B inchûk ta lova A B C inchûk an hung ta leiin, Hmar ṭawng hi ABC zula ziek tumna an hung nei ta a. Chu chun ei ṭawng chu nasa taka sukpher a hung ni ta pei a nih. Amiruokchu, ṭawng ei nei a, ziek dàn khawm ei nei bawk a. Ei nuom dàn le ei thiem dân senga ei ṭawng ei ziek el chun, ei ṭawng hi a mumal thei naw ding a nih ti ei hriet a pawimaw. Chuleichun, ei ṭawng ziek dàn hi inchûk thiem ei tum a ngai a nih. A awlsam zawng le mi’n an tiem thiem dàn ding ei ngaituo chun ei ṭawng hin umzie nei nawng a ta, mumal bovin ei insuo ding a nih. Hnam khatin a tiem thei kha hnam dangin tiem thiem nawk nawng an ta. An tiem thiem zawnga ziek hung ṭûl nâwk pei a ta. Ei ṭawng hi a pher nasa hle ding a nih. Mi’n ei ṭawng an tiem thiem nuom a ni chun, an inchùk ve el ding a nih. A Hmar ngei ngeihai hmana ei tiem thiem lo chu, hnam dang lem chun hung tiem thiem ngai naw ni hai. Kei khawm Thadou ṭawng hmanghai laia sei lien ka ni a. Hmar ṭawng hi ka tiem thiem ve naw nasa khawp el. Amiruokchu, ka ṭawng a ni leiin, thiem tumin nasa takin ka’n chuk ve a nih. Ei ṭawng a ni lei ela thiemna thu a um nawh. Inchûk ei t’a, thiem el ei tih. Sapṭawng hman ei ṭawng ni der der lo, ei inchùka ei thiem thei ani chun, ei ṭawng lem chu, inchûk thiemnaw dàn ding a um nawh.
Ei ṭawng hi ṭawng danglam le mawi dangdai em em a ni a. Sapha’n, ‘Tonal Language’ an ti, a thlûk izira umzenei a nih. Entirna dingin, “Mi hung sir rawh” ti hi, ei thlùk dàn izirin kàwk dang a nei thei ve ve a nih. “Mi sir rawh” ka ti chun, “I kein mi sir rawh” ka tina a ni a. “Mî sir rawh” ka ti chun, “I kein midang sir rawh” ka tina a ni dai a nih. Chuong ang pei chun, “Hung leng rawh” ti hi, “Húng lèng rawh” ka ti chun, “Ka inah annawleh kan khuoah hung lèng rawh” ka tina a ni a. “Hùng lêng rawh” ka ti chun, “Kan inah hung lût malam rawh” tina a ni nâwk dai a nih. A thlûk izirin a umzie a danglam pei tina a nih.
Chun, ziek kawp le ziek kawp lo khawm hin, umzie dang dai a nei thei a nih. Entirna dingin, “Kan sechal a râng” ti le “Kan se chal a râng” tihai hi umze inanglo an nih. Pakhatna hin an siel chu a chal a ni a, a zie khawm a râng a nih ti a hril a. A pahnina riuok chun, an siel chu a la le a chal a hril naw a; a chal ( a bâwk) rang thu a hrilna a nih.
Chun, ei ṭawng hi ṭawng danglam tak a nina a um ve nawk a. A bula inthawka tiem le a tawpnaa inthawka tiem khawm a, inang char a um nuol a nih. Entirna dingin, “A kut a tuk a” ti hi, hawrawp tawp taka inthawka tiem khawma ‘A kut a tuk a” ti a nit ho a nih. Chuong ang chu iemanizat a um a. “Ei ni a in ie” ti dàm hi a hawrawp tawp taka inthawkin zuk tiem inla, a pangngai char a ni ding a nih. Chuong ang pei chun, thumal hran hran, Ramar, tawllawt, kalak le a dang dang tam tak a um.
Hieng ang hin ei ṭawng hin inchûk le sui ding tam taka um a. Ei hawrawp ziek dàn pangngai hmanga sui ding le hmalâkna ding hi tam tak a um a nih. |hangtharha’n hmâ hung la pei an ta, Pathienin a mi pèk ṭawng mawi le dangdai tak ei nei hi, a hlutna le a ropuizie hi hmu suok ding tam atka a la um a nih.
Chun, Mi tam takin ei Subject Syllabus hi inchûk tlàklo, thleng vat ding ti rî dâm hriet a ni rawp hlak. Curriculum hi tienami ngainuomum ringawta siem thei a ni nawh. National Curriculum Framework pèlin, subject ei siem thei nawh. Sawrkar Policy le Board le Council ti anga induong a nih a. Universitya-a ei syllabus khawm University ‘norms’ dungzuia siem a nih.
Tienami khawm inphûtluia ei nei ṭàwk ṭàwk a ni a. Essay khawm chuong ang bawk chu. Hla (Poetry)-a ruok chu ruol ei khûm hle. Ei tlàksam tak chu Drama a nih. Lo thei lova ei hlu lùt a ṭûl si a. Mai marawla ei hlu lùt hrâm hrâm a nih. Hung ziek sup sup inla, a ṭhâ ṭhà ṭhuoituhaiin an hung hlu lût ding a nih.
Sawisèltu ni lova siemahatu ni lem dinga inchâwm lût dingin, mi tin fiel ei nih. Hmunṭi-ràlngam ei um zeu zeu ta a, a pawi hle. A bilah inchâwm lût ngam mang lo, ràlkânga inhrosat hi, misuol thaw dàn a nih. Ei hnam ei hmangai tak tak a ni chun, “Keiin thaw ve ta’ng ka tih” tia inchàwm lût a hun tah. Amiruokchu, hnamin a dit dàn ei fepui ruok chu ṭûl a tih.
[HLS Joint Conference (18-19 Nov.,2014) a Pu L. Ruoivel Pangamte a paper present a nih]
