~ L. Ruoivel Pangamte
‘Literature’ ti thumal hi, Latin áąawng, ‘littera’ thumala inthawka hung suok a nih a. ‘Lekhathawn’ tinâ niin an hril. ChĂ» thumala inthawk chun, ‘literatus’ hung piengin, ‘Lekhathiem, lekha tienga hrietna nei’ tinâ a hung ni ta a. Hun hung inher peiin, thumal thar, ‘litteratura’ a hung pieng nĂ wk a. Chu chun ‘hawrawp hmanga thuziek le áąawng indik inchĂąkna tieng’ a hung Ă wn ta pei a. French áąawnga thumal pakhat, ‘thuziek umzenei’ an hrilna, ‘Litterature’ leh hmer matin, thumal thar ‘Literature’ ti hi, kum zabi 14-naa inthawk khan Sapáąawngah hmang áąan a hung ni ta a. Amiruokchu, umze puitling neia an hmang tak takna ruok chu, kum zabi 19-na kha ni vĂŞ chauva hril a nih.
‘Literature’ hin a huop lien èm leiin, a hrilfie khawm a’n tak ni’ng a tih. Kawng dang dang le chi dang danga hrilfie a ni hlak a. Scholar ropui tak tak le Critic ropui tak takhai khawmin, ‘mi tinrĂŞng pawm thei ding’ tiin hrilfiena an pèk chamchi hlak. Anachu, Abraham Lincoln-in tâwite a, ‘Democracy’ a hrilfiena, ‘Democracy is government of the people, for the people and by the people’ a ti anga mi tinin an pawm thei ding, ‘literature’ hrilfiena ‘huopzo’ le tâwi famkim ruok hi chu, tĂ»khawmin an la pèk hlawtling naw niin a’n lang.
Vawisuna ka hung thur suok nuom tak chu, ‘Litteratura’ thumal, ‘hawrawp hmanga thuziek le áąawng indik inchĂąkna tieng’ hi a ni a. Hi tieng thlur hin Hmar Literature chu ka hung sawrbing tum a nih.
Mhar 1900. Maj. J.Shakespear, CIE, DSO, ISC.,
“Mi tu-na-ma-nih fa-pa pa-nhih a nei-a. A nao-pang-lem-in a pa kuam-a, “Ka pa ro ka chan-tum mi pe-roh,” a ta. Chuang-chun a sum chu an in nhin a shem-rel-a. Ni shat-na-tak-in a -nao-pang-lem-in sum a-reng-in a kham-vong-a. khua-lam la tak-a a fe-tah. Chu khua chun-in-hoi-ta-bek-in a om-a, a sum chu a bo-mhang-ta-vong-a. A mhang-zo-vong-le an khua tiang chu na-sha-deo-vin an áąam-a, bak-ding a tla-sham a. Chuang-chun chu-hai khua chun tu-kuam-am shin thoh-in a va-áąhang. Chu mi-pa chun vok thlai pe ding-in a lo tiang a áąhuai-a. Ziang-tin kam vok-in a bak kha a-ma khom a-puar-tak a-bak a nuam-a, ‘Ka pa kuam-a sum-lha-hai bu bak-shen-lo-va nei an tam-thia leh kei la-khi hi-lai-hin von-áąam-in ka thi-vang-vang-a….”
Hi hi Hmar áąawng besana lekhaziek hmasatak a ni ring a um. Lekhabu ei nei hmasatak ruok chu Rev.F.J.Sandy, Welsh Calvinistic Missionary-in Thangkhup le Thanga (Rasi) hai áąhangpuinaa a’n let Chanchináąha Marka Bumal kha a ni a. British & Foreign Bible Society-in 1920 kuma Calcutta-a an sut a nih. A copy kha dit a um hle a. Vawisun chen hin hmu a la ni nawh. A nei dĂ m um inla chu, kawláąhat dinga Xerox copy siem áąeu nuom a um.
A hmel ka hmu naw leiin, ieng angin am Hmar áąawng an ziek ti chu ka hril thei naw a. Ka ring dĂ n chun, Lushai Alphabet, tuta Hmar Alphabet-a ei hmang hi a hmang ve ka ring. A hrechieng lem ei um chun inhril ni sien.
Chuong ang chun Missionary-hai hmalaknain, ei ramah inchĂ»kna fepui a lo ni a. Lusei áąawng le Hmar áąawng hi, inunau em em, Noun lem hi chu zaa sawmkuo deuthaw inang an nih a. Chuleichun, Lushai Alphabet kha Hmar áąawng zieknaa hmangin, vawisun chen hin Hmar Alphabet-in ei hmang sawng tah a nih. Thangtlâwmna ding iengkhawm a um nawh. Lushai Alphabet khawm Sapha’n Lusei áąawng ziek theina dinga Roman Script-a an lo induong a ni ve a. Sapáąawng ei ti khawm hi, Sap hawrawp ni lovin, Roman hawrawp a ni vet ho a nih. Chuleichun, Hmar Alphabet hi Lushai Alphabet leh inang sien khawm, ei áąawng ziekdawkna dinga a áąhat tĂ wk leiin, sukdanglam áąulna a um nawh. Kum za deuthaw, Hmar áąawng zieknaa ei lo hmang tah, Hmar Holy Bible (Hmar áąawnga Pathien Lekhabu Thienghlim) ei lo ziekna, Pathien Inpakna Hla ei lo siemna, A AW-a inthawka BA/BSc. Chena Hmar MIL Subject ei lo ziekna, Sawrkar le University thuneituhai khawm a, Hmar áąawng ziekna dinga n mi lo pawmpui a nit a leiin, inza le duot taka humhal hi, hnam le áąawng hmangaituhai hmadawm ding chu niin a’n lang.
Chuong anga ka lei chawi pei lai chun, inchuklai tam tak chu A AW B inchĂ»k ta lova A B C inchĂ»k an hung ta leiin, Hmar áąawng hi ABC zula ziek tumna an hung nei ta a. Chu chun ei áąawng chu nasa taka sukpher a hung ni ta pei a nih. Amiruokchu, áąawng ei nei a, ziek dĂ n khawm ei nei bawk a. Ei nuom dĂ n le ei thiem dân senga ei áąawng ei ziek el chun, ei áąawng hi a mumal thei naw ding a nih ti ei hriet a pawimaw. Chuleichun, ei áąawng ziek dĂ n hi inchĂ»k thiem ei tum a ngai a nih. A awlsam zawng le mi’n an tiem thiem dĂ n ding ei ngaituo chun ei áąawng hin umzie nei nawng a ta, mumal bovin ei insuo ding a nih. Hnam khatin a tiem thei kha hnam dangin tiem thiem nawk nawng an ta. An tiem thiem zawnga ziek hung áąĂ»l nâwk pei a ta. Ei áąawng hi a pher nasa hle ding a nih. Mi’n ei áąawng an tiem thiem nuom a ni chun, an inchĂąk ve el ding a nih. A Hmar ngei ngeihai hmana ei tiem thiem lo chu, hnam dang lem chun hung tiem thiem ngai naw ni hai. Kei khawm Thadou áąawng hmanghai laia sei lien ka ni a. Hmar áąawng hi ka tiem thiem ve naw nasa khawp el. Amiruokchu, ka áąawng a ni leiin, thiem tumin nasa takin ka’n chuk ve a nih. Ei áąawng a ni lei ela thiemna thu a um nawh. InchĂ»k ei t’a, thiem el ei tih. Sapáąawng hman ei áąawng ni der der lo, ei inchĂąka ei thiem thei ani chun, ei áąawng lem chu, inchĂ»k thiemnaw dĂ n ding a um nawh.
Ei áąawng hi áąawng danglam le mawi dangdai em em a ni a. Sapha’n, ‘Tonal Language’ an ti, a thlĂ»k izira umzenei a nih. Entirna dingin, “Mi hung sir rawh” ti hi, ei thlĂąk dĂ n izirin kĂ wk dang a nei thei ve ve a nih. “Mi sir rawh” ka ti chun, “I kein mi sir rawh” ka tina a ni a. “MĂ® sir rawh” ka ti chun, “I kein midang sir rawh” ka tina a ni dai a nih. Chuong ang pei chun, “Hung leng rawh” ti hi, “HĂşng lèng rawh” ka ti chun, “Ka inah annawleh kan khuoah hung lèng rawh” ka tina a ni a. “HĂąng lĂŞng rawh” ka ti chun, “Kan inah hung lĂ»t malam rawh” tina a ni nâwk dai a nih. A thlĂ»k izirin a umzie a danglam pei tina a nih.
Chun, ziek kawp le ziek kawp lo khawm hin, umzie dang dai a nei thei a nih. Entirna dingin, “Kan sechal a râng” ti le “Kan se chal a râng” tihai hi umze inanglo an nih. Pakhatna hin an siel chu a chal a ni a, a zie khawm a râng a nih ti a hril a. A pahnina riuok chun, an siel chu a la le a chal a hril naw a; a chal ( a bâwk) rang thu a hrilna a nih.
Chun, ei áąawng hi áąawng danglam tak a nina a um ve nawk a. A bula inthawka tiem le a tawpnaa inthawka tiem khawm a, inang char a um nuol a nih. Entirna dingin, “A kut a tuk a” ti hi, hawrawp tawp taka inthawka tiem khawma ‘A kut a tuk a” ti a nit ho a nih. Chuong ang chu iemanizat a um a. “Ei ni a in ie” ti dĂ m hi a hawrawp tawp taka inthawkin zuk tiem inla, a pangngai char a ni ding a nih. Chuong ang pei chun, thumal hran hran, Ramar, tawllawt, kalak le a dang dang tam tak a um.
Hieng ang hin ei áąawng hin inchĂ»k le sui ding tam taka um a. Ei hawrawp ziek dĂ n pangngai hmanga sui ding le hmalâkna ding hi tam tak a um a nih. |hangtharha’n hmâ hung la pei an ta, Pathienin a mi pèk áąawng mawi le dangdai tak ei nei hi, a hlutna le a ropuizie hi hmu suok ding tam atka a la um a nih.
Chun, Mi tam takin ei Subject Syllabus hi inchĂ»k tlĂ klo, thleng vat ding ti rĂ® dâm hriet a ni rawp hlak. Curriculum hi tienami ngainuomum ringawta siem thei a ni nawh. National Curriculum Framework pèlin, subject ei siem thei nawh. Sawrkar Policy le Board le Council ti anga induong a nih a. Universitya-a ei syllabus khawm University ‘norms’ dungzuia siem a nih.
Tienami khawm inphĂ»tluia ei nei áąĂ wk áąĂ wk a ni a. Essay khawm chuong ang bawk chu. Hla (Poetry)-a ruok chu ruol ei khĂ»m hle. Ei tlĂ ksam tak chu Drama a nih. Lo thei lova ei hlu lĂąt a áąĂ»l si a. Mai marawla ei hlu lĂąt hrâm hrâm a nih. Hung ziek sup sup inla, a áąhâ áąhĂ áąhuoituhaiin an hung hlu lĂ»t ding a nih.
Sawisèltu ni lova siemahatu ni lem dinga inchâwm lĂ»t dingin, mi tin fiel ei nih. Hmunáąi-rĂ lngam ei um zeu zeu ta a, a pawi hle. A bilah inchâwm lĂ»t ngam mang lo, rĂ lkânga inhrosat hi, misuol thaw dĂ n a nih. Ei hnam ei hmangai tak tak a ni chun, “Keiin thaw ve ta’ng ka tih” tia inchĂ wm lĂ»t a hun tah. Amiruokchu, hnamin a dit dĂ n ei fepui ruok chu áąĂ»l a tih.
[HLS Joint Conference (18-19 Nov.,2014) a Pu L. Ruoivel Pangamte a paper present a nih]
‘Literature’ ti thumal hi, Latin áąawng, ‘littera’ thumala inthawka hung suok a nih a. ‘Lekhathawn’ tinâ niin an hril. ChĂ» thumala inthawk chun, ‘literatus’ hung piengin, ‘Lekhathiem, lekha tienga hrietna nei’ tinâ a hung ni ta a. Hun hung inher peiin, thumal thar, ‘litteratura’ a hung pieng nĂ wk a. Chu chun ‘hawrawp hmanga thuziek le áąawng indik inchĂąkna tieng’ a hung Ă wn ta pei a. French áąawnga thumal pakhat, ‘thuziek umzenei’ an hrilna, ‘Litterature’ leh hmer matin, thumal thar ‘Literature’ ti hi, kum zabi 14-naa inthawk khan Sapáąawngah hmang áąan a hung ni ta a. Amiruokchu, umze puitling neia an hmang tak takna ruok chu, kum zabi 19-na kha ni vĂŞ chauva hril a nih.
‘Literature’ hin a huop lien èm leiin, a hrilfie khawm a’n tak ni’ng a tih. Kawng dang dang le chi dang danga hrilfie a ni hlak a. Scholar ropui tak tak le Critic ropui tak takhai khawmin, ‘mi tinrĂŞng pawm thei ding’ tiin hrilfiena an pèk chamchi hlak. Anachu, Abraham Lincoln-in tâwite a, ‘Democracy’ a hrilfiena, ‘Democracy is government of the people, for the people and by the people’ a ti anga mi tinin an pawm thei ding, ‘literature’ hrilfiena ‘huopzo’ le tâwi famkim ruok hi chu, tĂ»khawmin an la pèk hlawtling naw niin a’n lang.
Vawisuna ka hung thur suok nuom tak chu, ‘Litteratura’ thumal, ‘hawrawp hmanga thuziek le áąawng indik inchĂąkna tieng’ hi a ni a. Hi tieng thlur hin Hmar Literature chu ka hung sawrbing tum a nih.
Mhar 1900. Maj. J.Shakespear, CIE, DSO, ISC.,
“Mi tu-na-ma-nih fa-pa pa-nhih a nei-a. A nao-pang-lem-in a pa kuam-a, “Ka pa ro ka chan-tum mi pe-roh,” a ta. Chuang-chun a sum chu an in nhin a shem-rel-a. Ni shat-na-tak-in a -nao-pang-lem-in sum a-reng-in a kham-vong-a. khua-lam la tak-a a fe-tah. Chu khua chun-in-hoi-ta-bek-in a om-a, a sum chu a bo-mhang-ta-vong-a. A mhang-zo-vong-le an khua tiang chu na-sha-deo-vin an áąam-a, bak-ding a tla-sham a. Chuang-chun chu-hai khua chun tu-kuam-am shin thoh-in a va-áąhang. Chu mi-pa chun vok thlai pe ding-in a lo tiang a áąhuai-a. Ziang-tin kam vok-in a bak kha a-ma khom a-puar-tak a-bak a nuam-a, ‘Ka pa kuam-a sum-lha-hai bu bak-shen-lo-va nei an tam-thia leh kei la-khi hi-lai-hin von-áąam-in ka thi-vang-vang-a….”
Hi hi Hmar áąawng besana lekhaziek hmasatak a ni ring a um. Lekhabu ei nei hmasatak ruok chu Rev.F.J.Sandy, Welsh Calvinistic Missionary-in Thangkhup le Thanga (Rasi) hai áąhangpuinaa a’n let Chanchináąha Marka Bumal kha a ni a. British & Foreign Bible Society-in 1920 kuma Calcutta-a an sut a nih. A copy kha dit a um hle a. Vawisun chen hin hmu a la ni nawh. A nei dĂ m um inla chu, kawláąhat dinga Xerox copy siem áąeu nuom a um.
A hmel ka hmu naw leiin, ieng angin am Hmar áąawng an ziek ti chu ka hril thei naw a. Ka ring dĂ n chun, Lushai Alphabet, tuta Hmar Alphabet-a ei hmang hi a hmang ve ka ring. A hrechieng lem ei um chun inhril ni sien.
Chuong ang chun Missionary-hai hmalaknain, ei ramah inchĂ»kna fepui a lo ni a. Lusei áąawng le Hmar áąawng hi, inunau em em, Noun lem hi chu zaa sawmkuo deuthaw inang an nih a. Chuleichun, Lushai Alphabet kha Hmar áąawng zieknaa hmangin, vawisun chen hin Hmar Alphabet-in ei hmang sawng tah a nih. Thangtlâwmna ding iengkhawm a um nawh. Lushai Alphabet khawm Sapha’n Lusei áąawng ziek theina dinga Roman Script-a an lo induong a ni ve a. Sapáąawng ei ti khawm hi, Sap hawrawp ni lovin, Roman hawrawp a ni vet ho a nih. Chuleichun, Hmar Alphabet hi Lushai Alphabet leh inang sien khawm, ei áąawng ziekdawkna dinga a áąhat tĂ wk leiin, sukdanglam áąulna a um nawh. Kum za deuthaw, Hmar áąawng zieknaa ei lo hmang tah, Hmar Holy Bible (Hmar áąawnga Pathien Lekhabu Thienghlim) ei lo ziekna, Pathien Inpakna Hla ei lo siemna, A AW-a inthawka BA/BSc. Chena Hmar MIL Subject ei lo ziekna, Sawrkar le University thuneituhai khawm a, Hmar áąawng ziekna dinga n mi lo pawmpui a nit a leiin, inza le duot taka humhal hi, hnam le áąawng hmangaituhai hmadawm ding chu niin a’n lang.
Chuong anga ka lei chawi pei lai chun, inchuklai tam tak chu A AW B inchĂ»k ta lova A B C inchĂ»k an hung ta leiin, Hmar áąawng hi ABC zula ziek tumna an hung nei ta a. Chu chun ei áąawng chu nasa taka sukpher a hung ni ta pei a nih. Amiruokchu, áąawng ei nei a, ziek dĂ n khawm ei nei bawk a. Ei nuom dĂ n le ei thiem dân senga ei áąawng ei ziek el chun, ei áąawng hi a mumal thei naw ding a nih ti ei hriet a pawimaw. Chuleichun, ei áąawng ziek dĂ n hi inchĂ»k thiem ei tum a ngai a nih. A awlsam zawng le mi’n an tiem thiem dĂ n ding ei ngaituo chun ei áąawng hin umzie nei nawng a ta, mumal bovin ei insuo ding a nih. Hnam khatin a tiem thei kha hnam dangin tiem thiem nawk nawng an ta. An tiem thiem zawnga ziek hung áąĂ»l nâwk pei a ta. Ei áąawng hi a pher nasa hle ding a nih. Mi’n ei áąawng an tiem thiem nuom a ni chun, an inchĂąk ve el ding a nih. A Hmar ngei ngeihai hmana ei tiem thiem lo chu, hnam dang lem chun hung tiem thiem ngai naw ni hai. Kei khawm Thadou áąawng hmanghai laia sei lien ka ni a. Hmar áąawng hi ka tiem thiem ve naw nasa khawp el. Amiruokchu, ka áąawng a ni leiin, thiem tumin nasa takin ka’n chuk ve a nih. Ei áąawng a ni lei ela thiemna thu a um nawh. InchĂ»k ei t’a, thiem el ei tih. Sapáąawng hman ei áąawng ni der der lo, ei inchĂąka ei thiem thei ani chun, ei áąawng lem chu, inchĂ»k thiemnaw dĂ n ding a um nawh.
Ei áąawng hi áąawng danglam le mawi dangdai em em a ni a. Sapha’n, ‘Tonal Language’ an ti, a thlĂ»k izira umzenei a nih. Entirna dingin, “Mi hung sir rawh” ti hi, ei thlĂąk dĂ n izirin kĂ wk dang a nei thei ve ve a nih. “Mi sir rawh” ka ti chun, “I kein mi sir rawh” ka tina a ni a. “MĂ® sir rawh” ka ti chun, “I kein midang sir rawh” ka tina a ni dai a nih. Chuong ang pei chun, “Hung leng rawh” ti hi, “HĂşng lèng rawh” ka ti chun, “Ka inah annawleh kan khuoah hung lèng rawh” ka tina a ni a. “HĂąng lĂŞng rawh” ka ti chun, “Kan inah hung lĂ»t malam rawh” tina a ni nâwk dai a nih. A thlĂ»k izirin a umzie a danglam pei tina a nih.
Chun, ziek kawp le ziek kawp lo khawm hin, umzie dang dai a nei thei a nih. Entirna dingin, “Kan sechal a râng” ti le “Kan se chal a râng” tihai hi umze inanglo an nih. Pakhatna hin an siel chu a chal a ni a, a zie khawm a râng a nih ti a hril a. A pahnina riuok chun, an siel chu a la le a chal a hril naw a; a chal ( a bâwk) rang thu a hrilna a nih.
Chun, ei áąawng hi áąawng danglam tak a nina a um ve nawk a. A bula inthawka tiem le a tawpnaa inthawka tiem khawm a, inang char a um nuol a nih. Entirna dingin, “A kut a tuk a” ti hi, hawrawp tawp taka inthawka tiem khawma ‘A kut a tuk a” ti a nit ho a nih. Chuong ang chu iemanizat a um a. “Ei ni a in ie” ti dĂ m hi a hawrawp tawp taka inthawkin zuk tiem inla, a pangngai char a ni ding a nih. Chuong ang pei chun, thumal hran hran, Ramar, tawllawt, kalak le a dang dang tam tak a um.
Hieng ang hin ei áąawng hin inchĂ»k le sui ding tam taka um a. Ei hawrawp ziek dĂ n pangngai hmanga sui ding le hmalâkna ding hi tam tak a um a nih. |hangtharha’n hmâ hung la pei an ta, Pathienin a mi pèk áąawng mawi le dangdai tak ei nei hi, a hlutna le a ropuizie hi hmu suok ding tam atka a la um a nih.
Chun, Mi tam takin ei Subject Syllabus hi inchĂ»k tlĂ klo, thleng vat ding ti rĂ® dâm hriet a ni rawp hlak. Curriculum hi tienami ngainuomum ringawta siem thei a ni nawh. National Curriculum Framework pèlin, subject ei siem thei nawh. Sawrkar Policy le Board le Council ti anga induong a nih a. Universitya-a ei syllabus khawm University ‘norms’ dungzuia siem a nih.
Tienami khawm inphĂ»tluia ei nei áąĂ wk áąĂ wk a ni a. Essay khawm chuong ang bawk chu. Hla (Poetry)-a ruok chu ruol ei khĂ»m hle. Ei tlĂ ksam tak chu Drama a nih. Lo thei lova ei hlu lĂąt a áąĂ»l si a. Mai marawla ei hlu lĂąt hrâm hrâm a nih. Hung ziek sup sup inla, a áąhâ áąhĂ áąhuoituhaiin an hung hlu lĂ»t ding a nih.
Sawisèltu ni lova siemahatu ni lem dinga inchâwm lĂ»t dingin, mi tin fiel ei nih. Hmunáąi-rĂ lngam ei um zeu zeu ta a, a pawi hle. A bilah inchâwm lĂ»t ngam mang lo, rĂ lkânga inhrosat hi, misuol thaw dĂ n a nih. Ei hnam ei hmangai tak tak a ni chun, “Keiin thaw ve ta’ng ka tih” tia inchĂ wm lĂ»t a hun tah. Amiruokchu, hnamin a dit dĂ n ei fepui ruok chu áąĂ»l a tih.
[HLS Joint Conference (18-19 Nov.,2014) a Pu L. Ruoivel Pangamte a paper present a nih]