~ John L Pulamte
Vêl hmasak khan Hmâr ṭawng pawimawzie ei hril ta a; tuta ṭum chu sâp ṭawng tieng ei thle nâwk ve thung ta ding a nih. Thil hrim hrim chu pakhat chanchin/chungchâng chau ei hril leh, ei hril lo lem pa kha ei zuk hnuoisiena le ei ngâi nêp bîkna ang deua ngaina a um hlak a, chûleiin chuong chu a nî nawna dingin hieng hin ei hung thaw ta a nih.
Ei thupuiah ei lût hmain "Sâpṭawng" le "Sâp ṭawng" ziek kawp le ziek ṭhe chungchâng hi la zuk tuihni el chau khawm ni lovin, la hei tuisari zawk ei tih. "Sâp ṭawng" tîna dingah "Sâpṭawng" tia ei ziek ṭhe kherna san hi ieng grammar dân khawm a ni naw a, ei mi thiem hmasahaiin an lo ziek dân dâna mitdel thil chel anga a thim a êng thlu lova ei lo zui/chel ve nawk el ni sien a hawi. Sâp ṭawngin thumal pakhata "English" tî a zuk nî lei seka ei lo ziek kawp ve chawt el ni âwm a nih. "Chinese," "Hindi," "Japanese" le ṭawng dang danghai hlak hi "China ṭawng," "Vâi ṭawng," "Japan ṭawng," ti'n ei ziek ṭhe nâwk ang lawi si. Chuong ang bawk chun, "Hmâr" ṭawng khawm hi thlûk sei pêk lo ding tîna a um naw hrim hrim. Thlûk sei (circumflex) chu ri infân huna hmang dinga siem rêng a n'a, a ṭhen chau thlûk sei ei pêk a, a ṭhen pêk ṭûl loah ei sie nâwk lawi hi thil fel lo, ching fel dinga ei hmaa inkhang chu a nih. A ṭhen chungah ruo insûrtir a, a ṭhen chungah nisa ei insattir hi ieng grammar dâna khawm a um ngai nawh. Thlûk sei hmangna ding hmuna chu ran le mihriem chunga khawm ni sien, hringna nei le nei lo chunga khawm ni raw se, inditsak thei bîk a ni naw a, grammar dânin a phal bawk nawh. "Sâp" le "Vâi" ṭawng khawm a thlûk ei pêk tho si chun. Direction (thlêkna tieng) hrilnaah "Hmâr" (North) tî le hin a sipel an inang leiin mi tam takin hmang dân indik loah ei ngai a, inang sien khawm a pawina a um dêr nawh. "Suong" khawm hi Hmâr ṭawngah kâwk pahni neiin ei hmang ve tho hi. Ie'm a pawina?
Ei ngai nêpna ni lovin, ei mi thiem hmasahai lo hmang dân dân kha indik lem sâwnin, a thim a var thlu lovin ei lo entawn ve chawt chawt pei el chu a ni a. An suksuol leh ei lo suksuol ve a, a dik a dawk khawm thlu lovin an thlêk dân dân kha thaw dân ding ni lema ngaiin, an kutin an zâpna tieng tieng tliek vâng vângin ei lo thle kûr ve dul dul el khawm ni sien a hawi. A dum khawm a vâr an ti chun ei tipui pei el ding chu a ni âwm. Ei thu âwina zâwnga chu thu âwi ve tak ei nih. Anâchu a zie rak nawh.
Leh, ei thupuiah ei lût tak tak hmain thu dangah ei lo pêt hla diei ta leiin, mi ṭhenkhat dit tâwk ngana khawp khawm chu lo tling ta mei a tih. Chûleiin inrang mangkhêngin ei thupuiah lêt zâi rêl ei tih.
Khawvêla ṭawng po po lâia inlâr tak le hmang râwn tak chu sâp ṭawng hi a nih. Sâp ṭawng hâusak bêk bêkna san chu ṭawng (hnam) pakhat chau a ni naw a, Europe ram le a sê vêla ṭawng chi hrang hrang hieng German, Swedish, Italian, Spanish, Latin, Dutch, Danish, Norwegian le ṭawng dang dang infin khâwm a nih. Chuleiin sâp ṭawng hriet hi ṭawng tam tak hriet ang a ni a, ṭawng dang nêkin sâp ṭawng hriet hin lukhâwng khawm a nei hrim a nih.
Sâp ṭawng hi ṭawng hâusa tak a nî nama'n, hnam dam khawsuokna khawp a tling a, sâp ṭawnga hin fâk ding a râ kûr ngêi nguoi a, dâwn ding tui hnâr kang lovin a pût suok zut zut bawk a nih. A ṭawng hi a mâwiin a hriet khawm a awlsam a, ṭawng dang nêkin remchângna tam tak a nei a, khawvêl ṭawnga pawmin a lo um hrim a nih. America ram khu super power an zuk nî lei ela an ṭawng hi khawvêl ṭawng (International language)-a ei hmang a ni bîk nawh. An ṭawng hi a hriet/hmang a awlsam a, khawvêlin ei hmêlhriet tak a nî leiin, khawvêl rambung po po indâwr tuona a sukawlsam a, British-hai hun laia inthawk ta khan vawisûn ni chenin khawvêlin inbiek pawna ṭawngah a la hmang ta zing a nih. China hi USA dawttu a ni a, hnawt phâk hun khawm la nei vak a tih. Amiruokchu China hin super power ngîrhmun lo chel ta ang sien khawm, an ṭawngin sâp ṭawng hi hlu lân ta kher naw nih. A san chu, China ṭawng hi ṭawng intâk tâwp el a ni a, sâphai le einîhai angin a mal malin
alphabet "A B C" ei tîhai ang hi an nei ve naw a; an hawrawp mal khat chau khawm kha umzie le kâwk nei sa a ni pei. "A," "B," "C," tîhai anga a mal mala kei ṭhe thei thumal an nei ve naw niin an hril. Hi hin an ṭawng a sukkhirin a sukhâutak pha a, chûleiin Japan le Korea hai le hin hmêl le piengphungah inhnai vieu angin inlang hai sien khawm, an ṭawng ruok chu a'n hlat hle thung a, Sâp ṭawng khawm hmang/hriet awlsam an ti lem a nih China ṭawng nêkin.
Electronic thil le khâwl hmangruo taphawt hlak hi a siemtu ieng hnam khawm ni raw hai se, Sâp ṭawng ṭhang lo chun sêra mû a thûr thei ta nawh, a ser lâia a mei ang hlawl a ni tah. Dit naw leia hnâwl thei khawm a ni ta bîk nawh. Sâp theida êm êmtu Muslim helpâwlhai meu khawmin an râlthuom le hmangruo pawimaw tak tak el, Sâp ṭawng kutsuokhai chu an nuom thu ni lovin an kuoin an tuoi tler lawp lawp el a nih. Sâp ṭawng hnawmhnâwl tum chu manî taksa bung lâia pakhat dêhâwn tum ang el a ni tah. A harsa tî nêk hmanin a'n tak lem.
Khawvêla hin Sâp ṭawng ṭhangna po po hnâwl hmang ding ni sien chu ṭâmpui tla nasa'ng a tih. A khawvêl puma hnâwl a ṭûl âwm si a. Ṭâm tlâk khawm rût ding hmu zo naw hiel ei tih. Sâp ṭawngin "Pathien" hi "God" tî a la hei ni nâwk a, "God" hnâwltu chu Pathien hnâwltu hung ni nâwk a t'a, chu chu meidîla tlâk dielna a nih. Pathien hnâwltu chu hnâwlin a um hlak sia tî angin.
Sâp ṭawng pawimawzie nuizatum rak khawpa thiem lovin ka hei inzâwt far tla dên duon a, ei lo indaw fûk tho chu ka hei ring a. Sâp ṭawnga ka hril khawm a ni chuong naw leiin mi mâwl tak khawmin ei man phâk tho ka ring; kuta man ṭûl lo na ná nà chu.
Chuong khawp chun Sâp ṭawng thiem hi a lo pawimaw a, a ṭawng neitu Sâphai lem hi chu Pathien dawttu hiela ei sie an' naw maw? Film actor inlâr tak tak le ieng anga lekhabu ṭha khawm Sâphai hmêlhriet naw chu khawvêlin a hmêlhriet thei bîk naw a, ieng anga talent nei ṭhahai khawm manî tapte bula changal hme suong thiem ang chauin a hmetuhai bâkin an thiemna an va hrietpui ve naw a, mîhai hriet dingin kawt puo tieng a pêl thei tak tak nawh.
Ei hril tâk ang khan, Sâp ṭawng hi a lo hâusak namain a hmang thiemhai chun a hâusakna an intêl pha ṭeu ṭeu hlak. Sâp ṭawng thiem lo chun lekha tieng khawm bâksamna a hung um ve naw thei naw a, sawrkâr bupang le rorêlna khâwl khawm ṭâwmpui thei a ni naw a, mî hnung hnawtna le mîhai sir dea umna a nih.
Lekha thiem kher lo khawm Sâp ṭawng thiem chu ram danga hai khawm company-a dâm awlsam taka sin hmu theina a hung ni a. Matric khawm sir phâk lo, mani hming inâwn dêi duoia ziek thei ve ṭâwk ṭâwk hai khawm Sâp ṭawng an thiem phawt chun company-a hai sin an invâi nawh. Khaw lâi rama khawm inzin suok inla, Sâp ṭawng thiemhai tâ ding chun engthâwlna a nih. Vâi le Meitei-hai lâi khawm ei hei bazâr a, an ṭawngin ei thil inchâwk ding man zât (a pawisa number-in) ei hril thei naw khawmin, Sâp ṭawng bawk a nih ei lung inruolna hlak chu. Foreign rama inzin ding khawmin Sâp ṭawng hriet hi mâkmaw a nih. Sâp ṭawngin thil a lo thaw thei êm leiin hi ṭawng thiemhai chu ngaisâng khawm an hlaw hrim a nih.
Sâp ṭawnga lekha ziek thiem lem chu a ṭawngbâua hmang thiemhai lêt tamin ngaisâng an hlaw lem a, ngaisâng an um hrim a nih. Ziek le ṭawngbâu kâra hin mêl sâng tam a um a nih. Hmâr ṭawng khawm a ni tho; Sâp ṭawnga hin a ni zuol. Mi mâwl khawm ṭawngbâu thiem tak tak ei tam a, ziek tieng ruok chu thiemna le fe kawp tlat a nih. Chûleiin a bîkin Sâp ṭawnga lekha ziek thiemhai chu a tlângpui thûin mi thiem an ni deu têi.
Ei hnam (Hmâr) hi hnam pakhat ve a nih tî khawvêl hrieta ei inpho lang theina ding chun Sâp ṭawng hi mâkmawa ei thiem a ngai a nih. Ieng leia hieng Japan, China le Korea hai chanchin hi ei hriet bêk bêk am ni'ng a t'a ei ṭawng le inhnai dêr si lo dingin? ei ti chun, Sâp ṭawngin an chanchin mi'n entirin an mi'n ngâithlâktir tlat annâwm. Chuong ang chun khawvêl rambung po poin an chanchin Sâp ṭawngin an the dar a, ei ṭawng inhre paw naw inla khawm ei inhriet hne êm êm el a nih. Chuleiin ei hnam hi khawvêlin mi hre sien ei ti chun, mîhai thaw dân anga Sâp ṭawng hi ei ruoi ve a ngai a nih.
Ei dam khawsuokna dingin mani ṭawng ngaithâ chuong si lovin Sâp ṭawng hi inchûk tlut tlut ei tîu. Mani ṭawng ei thiem ve si naw chun, ei thiemna le varna kha a khingbâi ni'ng a t'a, a hnamin ei thiemna hnîngzu kha tlân phâk lovin manî mimal ringawtin sawr ei t'a, ei hnam dawm kâng ngai naw'm ei nih. Mani hnam ṭawng ngaithaa hnam dang ṭawng hlutsaktu chun a hnam a uiretsan a nih.
Sâp ṭawng hi thiem tum ei tîu, Sâphai ṭawng a nî lei ni lovin, khawvêl ṭawng a nî leiin.
