~ V.K.Pangamte
‘Lêngi zûnin a mi zem,
Kâr a hla po leh;
Meng mâwiin a mi hîp hnai.
Hmangaina tuipui incham del,
Hlim raw se, dam raw se;
Sangi zûnin a mi man ie!’ - Ziektu
Kum 2009-in Union Christian College ka bêl țan a. Manipur rama pâr mâwi kûng le rim inhnik tak tak um zing siin, chuong po po nêka lunglai khûmzotu ka hmu meu chu, khawvêl danga mi hîp kâi theitu um ding hrim ka phal lul ta nawh. Hmaisana be si lovin, hnaitê’n ka biek mawl mawl a. Ka na hrieta thu mal khat khawm sâm si lovin, ka lungril ril hrieta ruok chun a titi lawm lawm zing a nih. A bula phalna lekha la si lovin, thuneitu tak angin ka’n sie nghâl a; ama hnaitu taphawt chunga khawm thîk-thu a se nghâl bawk. A thunawn tiem hnung a, a dawta a thunawn nawn nâwk ding khawm chu Sangi chanchin bawk a nih.
Sangi Mâwina Le Țhatna: Tienami țhenkhatin, ‘Lasi hmêl ienga mâwi le țha,’ tiin nghâknu mâwina le țhatna pâr kûng an phun a. Nghâknu lêng po po laia țha chungchuong chu ‘Nghâk tin khûmtu’ ti dâmin țawng mâwi an rem bawk hlak. Keia Sangi hmu ve hi chu țha elkhên, mâwina hlawma sip a nih. Inpâk hran ngai lovin, vân Angel-hai ruol țha ni dingin ka ring hiel a. Nungchang țha le inzâkâi niin, a chângzie chu siem țha hrim țûl lova fel a nih. A țawngkam suok tin chu lung damna a tling ie. Râla inthawk khawmin a piengzie mâwina a’n lang fie a, a mit meng mâwina tak takin a mi zem inril chu a nih. Chuleiin, Sangi lêngna hmun chu hmun dam diei, a chêngna ram chu ram thlâkhlaum, a hringtu nu le pa chu inkawp hamțha, a neitu chu hnuoi mâwina le hlutna po po dawngtu nîng a tih. Lanu, a ngaino beina rim innam chiei chiei!
Sangi Zûn: Thiem inchûkna insâng lem beisei a, țhanghmun ka hei rem det tum po leh, hei ha! Sangi zûn bawkin a mi hnebân nâwk hlak ie. A thlalâk fie rak lo chu ka mita chun a fie êm êm a, ka lungril rila lem chun a’n lang chieng nâwk zuol a. Țawng tin hmanga Sangi chungchâng hril ding ni lang, hieng êma mi hîp theitu zûn nei hi inzâwt nghawk lul naw ning. Ka hmu țana inthawk tiemin kum 12 a liem tah a, Sangi zûn innêma a mi manna ruok chu a la liempui thei chuong nawh. A ni têlin a mi man det deu deu amani ti dingin ka ngaituona po po a hîp a ni tak ie! Khuorêl mâwina inzâwtthiempa le hmangaina biethu thlum luot leia far țuk țuk khawpa ziektu-thiempu, William Wordsworth dâm kha la dam sien, tuta ka chan hi a mi hrietthiempui ka ring. Ngai a um vung vung ie!
Sangi! Sangi!: Chîmbuk laia tukhawmin hmu lo a, sawkhlei-pâr mâwi êm êm le rimtui inhnik insuotu ienga hlu, vul zing rawh! Thlalêr ram țâwl lai chenin i hringnun pâr mâwina tlungin, hmangaina leia țâm-sâwl le dangchâr hai lai chun, i rim inhnik dawng leiin lo dam raw hai se. Lung damtê’n hringnun hmang diem diem la, intawng rem si lova i zûn phur bâng thei lo vâl hi, a châng châng bêkin la hung hre hlak hrâm raw aw. Sangi! Sangi! Ka dem phal lul naw che.
Sangi Ngaiin: Rimâwi rem thiem ruoia ‘Sangi ngaina hla’ inphuoktir ka nuom hiel a. Sienkhawm, ka lungdi sakhming mâwi chu mi dang sâm dingin ka phal lul si nawh. Beiseina tlâng chu ka khâtin damtê tê’n ka fang a. Lunglêng luot leia hmangaina ruom hrûtin, kâwl bul inlang thei chen chu ka thlîr a. Tuola naupangte inhnel det det khawm mâni in seng panin an rê țhap a, khawlaidunga tuolsûng âr hawn le rannung ruol hai khawm an in senga inlâwilûtin an țîn zo ta bawk. Kei ruok chu Sangi ngaiin ka kal pên chu nî danga nêkin a rik a, ngaituona inzâm vêl khawm mita hmu thei ni si lovin sûngril ril mita chun a fie êm êm a. Ka tlung ding chen khawm chu hre thei lovin second tin deu thaw chu beiseina thu tiemnaa hmang angin ka’n hriet a nih. Ka taksa mita ka hmu phâk chin le suongtuona lungrila ka ngaituo thei chin chu Sangi naw chun hmun changtu dang hrim an um nawh. Lam tluonga ka’n tuokpui taphawt hai chun Sangi chanchin mi hrilpuitu dingin ka ring vawng a. Zân hrâm thiem le sûn hrâm thiem hai khawmin Sangi sakhming châwia rimâwi rem diel diel niin ka hriet a. Khawvêla hin sakhming sêlruol lo hril inelna hunpui huoihawt ni sien la chu, Sangi inlang nawna hmuna chun ka ta dingin hlutna hrim nei naw nih. Thumal le hawrawp kima hmangaina zûn puta lekhabu siem ni bawk sienla, Sangi ngaina leia ka kûr-in-kukna thu bawk nîng a tih. Hmun changkâng le dâwr inlâr haia thingpui no dawm seng seng khawm, Sangi’n hmêl hlim sara a no dawm bawk chu hmu nuom um a tling bîk a. Mi pakhat ko duot leia hmasiel ka lo ni khawmin, Sangi ko duot lei ni ngêi a tih. Khawvêl dang ka pêl san thei lul nawh. Fâk le dâwn siena dawkân hnaia Lungdi țhungna chu hnuoia lal ropui le hril hmingthang hai țhungna nêka hlu, khawvêl lallukhum man tam hril hai khawmin Sangi lêngna puon invâi hlutna an khûm zo chuong nawh; ka ta ding chun Lêngi rim inhnikna bawk chu a hlu tak ie. Țawng invêt hmang leia ngaituona a sukbuoi el amani aw ti ding hlakin, Sangi sakhming indik taka ka la lam thei sûng phawt chu mi pângngâi niin ka’n ngai. Ka lungril ril chu a hîp hne hle chu ni ngêi a tih, tlângsêl le hringmi tin sêl ding khawm dâwn huoma mi pakhat zûna in-uoi tlep el hi; mak ti leia theinghil ding chun ka phal lul nawh. Țhadâng ngai leia topui thei lo khawvêlin a khum ding a lo ni chun, a hrana zawng le man hma hma’n kei le kei ka lo inpêk; Sangi zûn mi manna leiin. A hrana intângna In pan ruok chu ngai lovin, ngainobei intiempuitu kuoma chun suok el thei ta lo dingin ka’n tâng det takzet ie. Sangi hi ka hringna san a lo ni naw khawmin, ka hringnun sukinhawitu le sukhlutu ruok chu a nih. ‘Khuonu samsui’ ti inbel naw inlang khawm, Khuonu sêl lova zûn inphurtawn chu ni ngêi kan tih. Hringnun mâwina le hlutna hril ding chun Sangi a țhang si naw chun, a kim thei lul nawh.
Hei hril nawn nâwk el ka tih, hi thu ziek tiem phâk taphawtin mi hre thiem hrâm ro aw. Sangi hminga lekhabu insuo ding ni lang, a bu hming chu ‘Sangi Zûn Phurna Bu’ ti nîng a tih. Ama hminga hla phuok ding nisien, ‘Sangi Zûn Ngaina Hla’ tiin sie bawk ka tih. Thumal sâwmsari le tlar sawmpahni hmanga Sangi mi hîpna thu ziek ding ni lang, hieng ang hin inzâwt mawl mawl ka tih:
“Sêlna po po phur inhuoma hril,
Angel-hai hmêl hriet ienga țha tak;
Ngilneina lungril ril châwitu,
Hring khawvêl sûnga Lanu ditum;
Mâwi hlawr leia khûmtu chu,
Miril le thiem za kâi ha’n;
Thumal le hawrawp bu kim hmangin,
Țhadâng sakhming pakhat lam chu;
Pêhêl lul lo dinga chieng êm êm,
Bât puon le thil hlu țhang lovin;
Rimâwi rem le thusam intuok chu,
Zûn phur nghawkum thei lo Sangi chanchin,” tiin.
Sangi Le Kei: A um naw zawng ka ni si nawh. Thil dang ngaituo hman lova mi pakhat ngaiven zing chu bûkna lung hlakin rem vawng lo, khuol ram hla taka inzin ang dâmin ka’n ngai hlak. Khawvêl changkâng hrât angin intuokna hmun dinga beisei hlakin intuokpel a ni ding thu chanchin a hung tlung a, hi zet hin chu hmangaina hi a lo na thei hrim ti thu a takin ka hriet a. Takchang lo le boruok ruol țha zuk ni ringawt el ding chun ka hnuoi phûrna’n a rin takzet a nih. Sangi hi kei nisien, kei hi Sangi ni lang, hmangaina zûn phur hi a zâng deu el dîm aw ti dâm ka ngaituo hlak. Ko-thang leia ințhe ni si lovin, inbiek pêl leia intuok rem naw ni bawk lovin, hunin a rem fûk naw leia hi chen tlung le tlung lo inpawl a nih. Thla-ngam taka um dingin a san chieng tak tak bawk lo, thlasiet inrûm thaw dingin chawngpua inngai ka ni si a; sâwl a um tia mâksan el hlak ka thei bawk nawh. Lal Solomon-in a hriet naw palihai laia pakhat chu a takin ka lo pal ve zing a ni maw! Hril tam le ziek tam leia Sangi chang ding ni lang, a bula inthawka sirbi ‘Zîrtir Bu’ inchûk khawm ka la’n zuom ie. Kei chun ka zawng chu ka hriet chieng êm êm a, mi dang infûi ka țûl hran nawh. Sangi hin ka zawng a nih ti a hriet chieng naw lem chu ni ngêi a tih, ama hming ser meuvin ‘Zûn Phur Insam’ thu a suok hlawl hi!
Tienami pângngâi le phuokchawp chanchin chun hun sâwt châm lovin a ri a rê nâwk nghâl hlak a. Sangi chanchin hril ruok hi chu khawvêl um sûng nâwt rê ni ta ngai naw nih. ‘Sangi Le Kei’ hi tienami insam narân el ni lovin, ka hmangaina thlarauvin Sangi mâwina a zawm tumna thurûk inziek a ni tlat leiin, hring zing lem a tih. Mihriemin hrâtna le hrât nawna inang naw tak tak ei nei seng a, hmangaina zunga mi țhenkhat intâng leia inthiem naw bur chu a hrisêl chie hmêl nawh. A hranpa taka inpuongna bu pharin um naw sien la khawm, kei le kei hei inpuong el ka tih. A mi mantu hin a mi man det êm êm el si a! Hmangaina lungril ril insuoa Sangi zûna ka’n tângna hi kei chun ka hrâtna chi khat niin ka ngai a, chun, Sangi’n a mi dawnsak le dawnsak lo khawm dâwn lova huoisen taka a zûn ka phur ngamna hi ka hrât nawna chu nîng a tih. Anachu, damlai zûn phur ding neia ka la um hi, Sangi zûn a ni tlat leiin hlim ka’n chûk țâl țâl a nih. Hi taka hin ‘Sangi Le Kei’ tia chanchin chu a bul a’n țan ding chau a nih.
Sangi Ukîl Ngîrhmun: Hmangaina hi intirluia hlawtling thei ni sien la chu, Sangi ka hmu hmasa taka inthawk khan inthla ta naw hrim hrim dingin ka’n ring. Hmangaina hi inkâwkhmu țhangsana rem indik ni thei sien la chu, intirluia kawppui rem hmasatu laia inzieklût ve ni ngêi ka tih. Chuleiin, hriet thiem tum peiin, hmangaina thumal pakhat chau khawm hi inzâ a um takzet ie. A dawng nawtu dingin a dawng lem tia lunghnuol thaw lovin, beiseina hrui siem țha nâwkin hmatieng pan pei lem ding a nih. Sangi ngaina leia zânmu tam tak ka’n khêlpui angin, ama innghil lei ruok chun hun ka’n khêlpui ve nawh. Zân hi a sâwt a ni chun, Sangi ngaituonaa zân hun a sâwt tinâ a nih a. Chun, sûn hun hi a muong sâwt a ni chun, Sangi zûn phurin hun ka’n tâwi muong tinâ ni bawk a tih. Ka țuon sin rêl dân khawm a hung danglam pei a, nun thar intuoi tumin lenruol țhenkhat khat dâm panin hun ka hmang a. Tâwitê sûng chu a zie a hung um a, sienkhawm, sâwt ka riel thei chuong nawh. Aw Sangi, ka ngai êm el!
Sawrkâr thuneina besanin thil iengkhawm hril ka tum nawh a. Khawsûng rorêlna hnâwlin hmangaina khur ka rem tum bawk nawh. Vântlâng le kohran ințhuoi dân bawkân khawmin lemder thu tiem lo dingin thu ka’n tiem tlat a. Rin ngâwi ngâwia zûn ngaina bu phar lem chu ka tum naw tam tak laia ka tum lui a nih. Rorêlna khâwl hmaa ințhung ngai hran lovin, Sangi nunnêmna chun boruok inhnawk ding po po chu a sukre a. Ruot lâwk le inhriettir hmasa dawng ni âwm takin mi pakhat a hung suok a, pakhat le pakhat inkâra remna palai sinthawthu ding a nih. Sangi le hin râl insiem ni si lovin ieng leia ‘Ukîl’ hung inrawl a țûl el amani aw ti chu thil mak a tling a nih. Amiruokchu, hi ‘Ukîl’ hi chu mi vângnei pakhat chu a ni ve hrim hrim a. Buoina suok leia lungril inrimna chungchâng ni lovin, mi pakhat ngaituona leia hun hmang chu a sin pui tak a nih. Sangi ukîl hin ukîl danghai angin mi dang a ko khâwm ve nawh a, mâni inringzo takin hmangaina ban a chel nghet tlat a nih. A ngîrhmun indik tak chu mi intodel niin, Sangi zûna intângtu zawng suokna sin thaw chu a lungril hluosiptu tak a n’a; thu ringum a hriet chieng meu chu a um țâwk țâwk thei bîk ta nawh. Hi zet hin chu thil a hung inthlâk danglam țan a. Nî danga thil âwm lova ngaihai khawm chu a ni têlin a hung zâng met met ta bawk. Kei khawm chu ka umna hmun chu sawn tumin ngaituona tharin țhang ka lâk fan fan a. Hmatieng iengtin am a hung um pei ding ti ruok chu hre lovin, ngaimuongna chi khat tak neiin hun sâwtnâwtê chu ka hlim ve êm êm a. Ka mang ni si lova beiseina hruia chun ka la’n tûl țâwk țâwk a nih ti chu Sangi ukîl chun mi hre chieng hle dingin ka ring. Hi laia hmangaina thlifîm dawng dinga inbeisei tâ ding chun, inhawina tak chu a um. Sangi ukîl-in ka chunga hin zâ mi ngai pêk hrâm sien ti chu, a bula inthawka ka duthusâm chu a nih. Thamna la ngai lo, thil indik chu indika pawm a, thukhêl chu thukhêla hril ngamtu hringnun chu tluongtlung pei raw se. ‘Sangi Le Kei’ thu inzawmna thurûk chu Ukîl puong dingin la sie nâwk phawt ei tih. Sangi ukîl khawm chu tu hrim am a n’a ti la hung târlang nîng a tih. Lo ngaituo zawm nâwk pei ei t’a, hmangaina lipui a kang hmâ-khat chu Sangi chanchin hi ziek zawm la ni pei a tih. Aw Sangi, ka enchim lo!
