~ Dr. Immanuel Zarzosang Varte
Ṭha taka hriet le inchûk chun Intodel (Sâp ṭawnga ‘Self-reliance’) ei ti hi Pathien ringtû le a hnung zuitû hâi ta dinga duthusâm a nih. Amiruokchu, Pathien ṭhang loa intodel ei tum ruok chun lam indik a’nthawka mi ṭhuoihmang theitu a ni bawk. Intodel eiti hin thlarâu le taksa tieng a kâwk thei vê vê a, tuta ka thil hung zieka ruok hin chu taksa intodelna tiengpang hung thlûr ka tum bîk a nih.
Intodelna a um naw chun Pathien rawngbâwlna kawnga khawm harsatna tamtak ân tlun hlak. Iengtinam iengkhawm nei neilo chun pesuok thei a ta? Phîngṭam hâi fâk ding chu bu siena inah bû a um naw chun khawlâia inthawkin am hung suok a ta? Mi pasie hâi ṭhangpuina ding chu sum bâwm kawrawnga inthawkin a suok ngâi si nawa. Lungrila thlamuongna le hadamna neilo hâi a’nthawk chun hrietthiemna le ṭhangpuina a suok thei ngâi nawh. Chuongang bawk chun hrelo a inthawk chun hrietna a suok thei nawh. Chun, thlarâua inhil le ringna indiklo a’nthawkin thlarau keihruoina indik tak a suok ngâi naw bawk.
Tribal hnam dang danghâi hin intodel hi ei thupui vieu in ân lang. Hmar sung ngêia khawm “Pa le pa” eiti hai khawm hi ‘intodel’ nuomnaa inthawka suok a nih. Ka Doctorate thaw lâi Phûlpui khuo, Vangai, Tipaimukh ah zân ka zuk rieka, chu ṭuma Phûlpuia mi pakhatin a mi hril khaka la hriet zing chu tie. Intodel chungthuah ama chun hienghin ngâidân a lo nei ve “Tienlâi deu khan chu fâk le dâwn kawnga nananâ chu mautâm lei dâma ṭâm a tla a ni ngat naw chun mi dang chungah innghatna hi a tlâwm. Fâk le dâwn bâkah, thil dang khawm mani’n thaw thei a ni phawt chun mani’n thaw ei tum deu tlângpui. Ei nitin mamaw lem chu eiin todel tlângpui mi thabo taluo, iengkhawm thawpei lo a ningat naw chun. Nitin mamaw phuhrûkna dingin ei pî le pû hâi thiemna le hrietna hâi khawm ei la vawng ṭhaa, khâ thiemna le hrietna hâi kha mitin deu thaw’n an la hmang thei bawk a nih. Chun ei pî le pû hâi le ei ram, thing le ruo, ramsa le a sûnga um po po hâi inkâra inlâichînna khawm a la hrât a, kha lei khan ram leilung le khawmuolpui leh eiin zawmna khawm a la ṭha. Chuong po po chu hun iemani chen a’nthawk khan hung châuvin a hung da ṭan tah.” Hi taka ‘Hun iemani chen a’nthawk khan hung châuvin a hung da ṭan tah’ a tîtak tê hi zuk dilsût met a ngâi. Ei pî le pû haia inthawka intodelna lungrila ei lo put le ei nei hlak kha iengtika inthawka da ṭan am a ni a; iengleia da am a na? ti hâi hi tulaia ei ngîrhmun le hin ngaituo tham a va tling de!
Tûlâi chu mitin ei lungrila sip liem, Pathien thu nêk hman khawma ei sip liem deuthawna Corona Virus (Covid-19) hripui inlêng le inzawma sawrkâr pa’n a ram phêka inkhârkhupna thu a hung puong le inruolin ei fâk le dâwn ah ami suklunginzîng bêk bêk hi hang ngaituo dep ei tiu ie.
Ei hnam ṭhuoitu pakhat leh kan hohlimnaa chun “Tribal ruol kuhi sawrkâr pa’n hlêprûk dân le mi chunga innghatna a min chûktira, a bîk takin Development project tiengpanga thuneitu le politics ṭhuoitu ha’n. Amiruokchu hieng hâi hma hin Kohranin a tum reng niloin eiin todelna a mi sukchâu pêk hmasa lem ni’n ka hriet” ti’n a mi hril a. Hi a thil hril, a bîk takin Kohran a hang sâm kâisa hi, mi ṭhenkhat ruongzâng hmul tho nghâlna ding chu a ni phawt. Anachu zâ la hang ngâi met ei ta hang tiem pei ei tiu.
Hang sui chet chet chun, ei ‘harsat’ leia hun iemani chen a’nthawka Kohranin châwmna le rethei ṭhangpuina program ei nei hâi khawm hi ei thiltum a ṭhat vieu lâi zingin a râsuok ruok hi chu a rawng an chawkpawl nuoi tlat chu tie. Chuleiin hiengang ṭhangpuina hâi hi thawlo ding niloin ei thaw dân hâi hi fumfe taka ngaituo ṭhat nâwk zuol a ngâi âwm de. Chong naw chun mani khâta thaw thei ding ngêi ngêi khawm “Â… thaw naw lang khawm hung um el a tih” ti ngâidân a hung pung thei dân a um hle el.
Parbunga hotu (tûhin chu a siemtu Lalpa Pathien kuomah hadamin a lo châwl tah) pakhat chun ka kâwlah vawikhat chu“Iengleia ei ramah intodelna hi ei thlasam ta’m a na ti i mi’n dawn chun hi tienami kuhin a hril fie tak:
‘Khuongbai pakhat chu nilum lai ‘Chiriit chiriit chiriit’ ti’n hla a sak a saka, bu lâkkhâwlna châng hre lovin. Thlasik ṭhâl a hung ni a, bu fâk ding a hung nei ta nawa, chuphingleh ama le ama an fâk an fâk a, a tâwp taka a lu chau a um taa, khawm chu a beng thawi a, ama le ama an fâk bo dêr.” ti’n a hrila. Hi Khuongbai tienami hin hril a va hau lâwm lâwm de e…!
Ka pu H. V. Tawnga (tûhin chu a siemtu Lalpa Pathien kuomah hadamin a lo châwl tah) a pa kha mi taimaa hril a ni a, bu lo a thaw reng rêng khan an kumkhat fâk lêt thum bêk a thaw hlak an tih. Ama ṭawng an mi hril dân chun “Kan sungkuo’n bû ṭîn khat hmunin kum pângngâia a rasuok hi kum khat kan fâk khawp char a ni chun iengangin bû lo ṭhanaw sienkhawm kan fâk sênglo dep ka hlû lût theina dingin ṭîn li hmun bêk ka thaw tum ngêi ngêi hlak” a tih an ti chu. Fâk le dâwn an hnieng inhnâr reng bawk hlak. Dûâm lei niloin intodel a nuom lei a nih. Chuongang lungril chu tulai tlângram le phâirama um hâi lâi mi iengza’n am ei la nei ding aw…a bîkin ṭhangthar hâi. Mobile a Whatsapp, Facebook, Instagram, Twitter annawleh Youtube ringawt ei ngaituo tâwl el am an tah?
Sum hau chuong bêk bêk si lovin vâi bu le bâl ah eiin nghat nasa taluo ta hi ei thaw hla deu chu a nih. A ram ei nei nawh an nawh. Mi ram nêk nêka tha ei nei. A mipui le tha ei nei nawh an nawh. Taimâkna khawm ei thlasam chuong nawh. Puotieng bu le bâl a innghatna hi a ni deu tak buoina a um met a suonginsama ei um nghâl el nasan hi. Kohran ram a khawm, khawltâng a khawm, hi hi ei thawhlâ tak chu ni’n an lang.
Ei ramah Lalpa Chanchinṭha a hung lût khan eini râwiin ei zir naw bawk tho leh, mi ngo hâi kha ei ngâisâng taluo bawk leh (tukhawm hin ei la ngâisâng taluo ringawt), ei hnam dân le ei nunphunga tam tak, intodelna kawnga ṭha taluo ringawt hâi khawm kha ‘ṭhing’, ‘changkâng lo’ angin ngâi dân ei hung neia. Sâppui nun ei zui tumna luot luotin ei pî le pû hâi thiemna le hrietna, a bîk takin fâk le dâwn zawngna kawngah, ei mâksan nasa hlê. Khawvêl inṭhang lien pei lei khawmin iemani chena chu ei thu le hlâ lova intlâkthleng a ṭûlna lem chu a tam. Amiruokchu khâng hnam dang hâi khawsak dân ei zui tumna luot luotin eiin todelna nasatakin a suksiet chu a lo ni dêr ti hi chu inhmai ruol annawh. Tûlem lem hin nî danga ei khawtlâng lampui le kâwm hâi khawm sawrkâr ṭhangpuina um ṭhak loa khawtlâng mipui zuk pungkhâwma ei suk nâm le suk fâi thei ngâwi ngâwi hâi kha NREGS dâr an ri naw chun ei thaw thei ta naw chu a ni deu tak tah annâwm a nih.
Vawikhat chu Patpuihmun le Sârtuinêk inkâr lam ka hraw lâiin ka changtieng lam tlangah Sîzo kûng intuoi ṭha put el hi a bul tâwtah phûr thlûkin a lo um a, ka zuk en chieng chun a kâu pahni vêl chau a phûrtu khan tlamin a mâksan dai a lo ni a. Chu lâia ka ngâituonaa chun “Ei ram thing le ruo, ramsa le vate, ei ram leilung reng rêng hi inretna nei lêk lo le a neitu lo ang el a ei sawisak chu a ni deu an ta ie” ti a hung inlang vang vang. Churachandpur Tuiṭhaphâi khi hang en ta u… A kâwl vêla tlâng hâi hlak chu a kawl veng vung, vadungte tam tak hâi hlak an kang zo tah. Ei vadung ṭha êm êm Tuiṭha hlak chu fâk thlâk lo vângin ei siem. Sa le vatê hâi hlak chu ei thatin ei hnawt zâm zo. A phaizâwl bu chîngna hmun ṭha ṭha hâi hlak chu khawthar sâtna’n ei hmangzo vâng vâng tah. Kum sâwm, sâwm hni liemta lâi hman ei tuilo ha’n a mi châwm hne naw vânglâi tûhin mipui hlak a lêt tamin ei pung, a bu bil hlak chu a lêt tamin a kiem. Hmatieng ding chu a pik ngêi el.
Pathienin ei ram le tui hâi; ei thil nei hâi; ei nîna hâi hi a dit dân ang taka enkawl le sawrtu dinga a mi ruot; ama le ṭhangkhâwma hieng enkawlna sin hi ei thaw ding; ei thil dawng le ei nei hâi reng rêng hi ama ropuizie suklangtu vawng an nih ti hi hrechieng vawng inla chu tûm thlarâu le taksaah intodel nâwng a ta? 2 Korinth 3:5 a “Iengkhawm keinia inthawka suoka ruot dingin keini ngawtin kan tlin kan ti nawh a; kan tlin theina chu Pathien kuom a’nthawk a ni lem” tia a lo ziek kha a’ndik zie hang hrenawn nâwk ei tiu.
Tûta hripui Covid-19 hi a damdâwi lo hmusuokin annawleh a khât khâtin lo bo sienlakhawm khawvêl khawsakna le khawvêl sumdawngna nasatakin a suksiet ta tho tho leiin kum iemanizât chu ei la rimsi ding a nih tie chieng phawt ei tiu. Fâk le dâwn man hâi hung pung a ta, pawisa hlutna (value) tla thla zuol a ta, khawpui company haia ei sinthawtu tamtak an sin a’nthawka bân hung ni bawk an ta, sin thar hmu hung intak a ta, sawrkâr sin a vâng nâksap lâi hung vâng nâwk zuol bawk a ta. Chu hunah khawpui niloin ram le hmun ruok ei la hauna tlângram hâi hi fâk le dâwn kawngah mi tamtak innghatna le damna a la hung ni ding a nih. Chu pawimâwna lei bawk chun ei hmun le ram hâi hi mi tamtakin mi hung inchupui zuol ngêi bawk an tih ti chu ringhla a um nawh. Chuleichun, ei lo insingsat nasa a ngaia, fâk le dâwna bêk khawlâi hmun hmunah um khawm ni inla intodelna lampui ei dap sup sup a ngâi a nih. Chu chû lampui chu ei hmu vat theina ding chun Pathien ṭî a, indikna le titakna tieng pangah revival ei dawng thar takzet a ngâi.
Ei mipui, khawtlâng le Kohran ṭhuoitu hâi lâi hin indikna le titakna hi ei va thlasam ta de! Jeremia 17:7-8 a chun “Mi LALPA ringtu le LALPA beiseitu chu a hamṭha. Tui hâi sîra thing phun, a zung hâi khawm vadunga kâi ang, lumna a hung tlung pha khawma ṭi lo, a hna hâi hring zing lem, khaw inṭhâl kuma hâi khawm pawisa lo, ra insuo zing hlak ang a nih” a lo tî kha hang ennnawn nâwk ei tiu ie. Hun sâwt taka inthawka ei lo sukhmang tah ‘Intodelna’ hi Pathiena inthawka ringna indiktak le Kristien indiktak eini chun lâkkîr nâwk thei a nih. Ienganga khuolzin, annawleh râlzâm khawm lo ni reng inla(chu hlak chu eini teu sî nawa. A ram neitu indiktak eini lem si a), Pathienin ei i enkawl ding le ei fâk le dâwn zawngna dinga a mi pêk ei ram, thing le ruo, chunglêng le hnuoisa hâi, thiemna hâi, hrietna hâi hi inret tak le thiem takin sawr tum ei tiu. Chuongang bawk chun Pathienin ei fâk le dâwn khawp a hrieta, chu chu a mi pêk nawh a ti thei tu am um eita? Eini’n ei zir naw lei le eiin chêk leia thlasam eini tak ni’n an lang. Kohran hâi, hlêprûkna, thabona le indiknawna dang dang hâi hi pulpit a chau niloin a tak takin; a lang a changin do ngam mawl ei tiu khai. “Hlêprûkna a ṭha nawh” ti si’n hlêpru hâi ei huora, ei biek ṭha a, ei ditsak nâwk si chun ei thuhring hin umzie iem nei tâng a ta? Hieng po po hi ei sukdik tak tak chun ei ram le hnam hi intodel tieng hmâ sawn ngêi ngêi ei tih. Hi hi huoi takin ei hril ngam. Asanchu Philippi 4:13 a chun “A mi sukhrâttu Krista zâra chun iengkim ka thaw thei” ti ziek a nisi a.
Lalpa’n ei hma mi ṭhuoi mawl raw se.
