CHANCHINṬHA MANBO, TO SI

February 24, 2020

/ Published by Simon L Infimate
~ J.L. Fimate

Thilpêk ropui chanchinṭha hi a ngaisaknawtu hai chun an chang chuong naw a. A zawngnawtu hai chun an hmu chuong bawk nawh. Zawnga ei inhawng ve a ngai. Nun hadamna le chatuon hringna beiseiin Gospel Camp dâm, Crusade dâm, Inkhawmpui dâm sêng tamtak tak inhuomin ei huoihawtin, ei fe hlak. Ei thlarau hlimna le damna hi a hlu êm leiin, taksa rama ei inpumpêkna le insêngda hi ieng thama ei ngai naw a nih. Inpumpêk ngamna le insêngda ngamna hi Pa lawmnaa lûtna ani nâwk bawk sia.

Hebrai kristien hmuntina sukdara um hai ta dinga Jakob lekhathawn ziekah, "Pathien hnai ro, chuongchun, Amain hnai a ti cheu" (Jakob 4:8) a ti angin, sandamna thilthlawnpêk le thlarau malsawmna dawng ding chun ei va hnâi hi a ngai tlat a nih. Lungril le thilthaw kawngah a thu zâwma hnâi zing bâkah, taksaa a kohran hai fe khâwmna va hnai hi a ṭûl ve hlaka. Chu ding chun, mania insêng a ngai rawp hlaka, mania insêng theinaw hai ta ding khawmin ei pêksuok a ngai hlak bawk. Chu chu a nih Chanchinṭha manbo, to si ei ti nasan kawng khat chu. A kawnghnina ruok chu zau deuin hril tum ei tih.

Suiriltu hai hril dân chun 30AD an tih. Chu kuma nî pakhat bîk a chun, sûn nisa inding lai khuo an thim thuta. Khuo an thim le inruol chun Simkhawleihnuoi an hnînga, lungpui hai an kawia, thlân hai an hawnga, mithienghlim lo inta hai an thoa, Jerusalem Temple sunga puonzâr senduk khawm a thlêr bawk. Chu chu ienglei am ei ti chun, Pathien naupa Vân Berâmte'n khawvêl sandam dinga a vân ropuina po po le a thilthawtheina po po hlîpthlaa, a thisen hlu infar kanga, Kalvari Kraws maichâma a hringna hlu an hlân ni a nih. Chu zâra chun 'khawvêl' ni hlak hi a hung in-'khaw-naw-vêl' deu a. Chu zâr bawk chu a nih, hla siemtu khawmin 'a fair naw a um nawh' a ti thei nasan nih. Khawvêl suol tângin inthim a hawng vara. Suol kulpui a nêrchim.

Chu sandamna chu khawvêl mitin, a ringtu taphawt ta dinga a thlâwna pêk a nih. Tlawmngaina kawnga mi tlâwmngai vawrtawp, Nazareth tlangvâlin khawvêl rosum le thilhlua a hlâwk hnawta a pêk ani nawa. (Rosum le thilhlu beisei leia hringna inhlân nuom um naw ni hai.) Thlarau saltâng hai sansuokna dinga a thlâwna a pêk ana. Indâwr buoina ding a um naw a, a dittu, a zawngtu le a ring nuomtuhai ta ding chun innêp buoi ngai loa, chang tawp thei ana. A manbo tawpa insansuokna a nih.

Thilthlâwnpêk ditnaw tukhawm ei um naw a, a dawng nuom tu seng ei nih. Amiruokchu, tuta ei hril mêk mitin ta dinga thilthlâwnpêk ruok hi chu a dawngtu an tam taluo inlau leiin a dotu khawmin ṭhang a khâw nasaa, a lo dawng fûktu ta dingin a manbo le a thlâwn nisienkhawm a petu ta ding ruok chun sêng a tam hle.

Thlarau inhmang pakhat chau hmukîr nawk khawm vân lawmna ani ngei zie chu ei sêl naw a. Thlarau thila ding chun thlarau pakhat hmukîr khawm chu thil hlâwktak ani hrim a nih. Thlarau damna nêka hlu um loa. Amiruokchu thlarau manna dinga Pathien sinthaw dân le a Berâmpu hai inpumpêkna le tuorna ruok chu, khawvêl thila inkhi chun a man a tamin, a to hle a nih.

Thisen hlutzie hi hril kher ṭûlloa hretu seng ning ei tih. Thisen nêka hlu nâwk zuol chu hringna hi a nih. Taksa a hung bawrsâwma, natna'n a bawmvêla, hringna le thina khaihlêma thenvêla mihriem a um huna hringna sanhim tuma sung le kuo'n nei ang ang sêng an inhuom dâm hi hringna hlutzie le mantam zie hriltu chu an nih. Hringna man tamzie hi khawvêl hausakna le hrilkhi chi ani nawh. Mi tawrawta hrilthang, an pâktu hai chawimawi nisi Che Guevara ṭawngbau zuk hap zau inla, "Khawvêla mi hausatak tak hai hausakna po po nêkin mihriem pakhat hringna a hlu lem" a lo ti ni kha.

Chuong tawpa mantam le hlu thisen le hringna chu, misuol hai ta dingin Krista chun Kalvari Kraws mâichâmah an farkang tira, an hlân fâiṭhak a nih. Thina hmaah a tlânhmang nawa, an daw tawp lem a nih. A thilthlâwnpêk hi a ropuia, a hlua, a man a tam hle. Hi neka mantam le hlu hi mi ta dinga inhlân ding le pêk ding thil dang um ta naw nih. A petu chun a nei po po a pêk a nih. A man a tam. A to.

Ei ram kilkhâwr le sangsetak a tlungna ding lem chun, Kalvary-a thisen le hringna inhlân bâka hin, thisen le hringna tamtak sêng belsa ṭeu a la ṭûlsaa. Kalvary-a inthawka hringna tui hung luong, a thlâwna ei dawng le pêka ei um hi, thisen tamtaka inluon nawn le hringna tamtak phûm belsa ani hnunga ei hmu phâk ṭâwk ṭâwk chau a nih.

A phuta inthawkin, thisen le thina tamtak karah Chanchinṭha chu a hring ṭâwk ṭâwka. Rinumna, hatsatna, tuorna, nêksâwrna, hnengdêna, hmusitna, thina le deusawna hai chu ringtu hmasahai inthlawnpui ngat ngat chu a nih. Chanchinṭha chu inthihlentir tumin sawisakna nasatakin sawisak hai sienkhawm a dam khawsuok nawk hrâm hrâm tho hlak. Hi insût ram tumna a hin Saula (a hnunga Tirko Paula ei hung ti tah) khawm khan ṭhahnem a lo ngai ve hlea. Theipatâwp suoin a lo bei ve ṭêng ṭêng a nih. Stephan dênghlum a nina khawm kha ama hrietpuina liu liua an thaw ani kha. Chanchinṭha sukdarna dingin thisen hlu a luong rawna, hringna hlu a bo rawn bawk.

Hnama hmin êm êm, ṭhuoihruoi 12 hai laia hotutak ngîrhmun cheltu Simon Peter chun Chanchinṭha chu Juda hai ta ding chaua pumbil a tum laiin, Joppa khawpuiah insâwng chungah zêlin a uma. Chutaka chun ramsa chitinrêng hmangin, Chanchinṭha hi mitin kuoma puong dar ding ani thu inhriettira a um leiin Jentail hai lai a puong ṭan nghâla. Chu mawphurna chu sunzawm peiin a thuhrilna hmun sukzau deu deuin, Rome-ah a zun nghat taa. Rome-ah kohran a enkawl lâi hin, Lal Sakeibaknei Nero a hrânga, ringtu hai sukchimit tumin an chungah tharum an suo zalêna, hringna a lâk râwna, thisen an luongtir nasa bawk. Hi huna hin Peter khawm a 'Martyr' a nih. Tirko Paula khawm Rome khawpuia bawk hin a nih, a rîng an tan kha. Thisen mantam an buo nasa hle.

Rome lalram chun theitâwpin do sienkhawm, Constantine-in lalṭhungpha a hung hluo meu chun Kristienna chu 'Lalram sakhuo' dingin a hung puong ta a. Chu huna inthawk chun Roman Catholic kohran chu a hung hrât ṭan tah a nih.

Amiruokchu, Catholic kohran hung hrât taluo chun a kila lung pawimaw chun theinghil a hlaw ṭêp ṭêpa. Chu lung pawimawtak pawimawna chu a bebawm tamtak hai nêka pawimaw lem ani zie le damnatak ani zie hriet nawkna dingin 'Protestant' ei hung suok pha taa. Germany puithiem Martin Luther dâm, French pastor John Calvin le Switzerland theologian Ulrich Zwingli hai chun sektum le hembâwk karah an hringnun hmangin chanchinṭha chanchinṭhatna chu hung ngîrsuokpuiin, an hung puong ṭan nâwk tah a nih.

Catholic kohran chu a lu an hai cham cham, thuziek tawitea hril sêng ding ani nawh. Kristien ve ve innghirnghona kara hin inchatloin thisen a luong suok huou huou zinga. Hringna chân an bo nawh, an tam. Dona nasatak kârah, Protestantism chu an ṭhang zuol deu deu thoa. Tuipui mêltam inhliu kânin, England thlîrkâr khawm a hang chuongkâi phâk taa. England-a Glorious Revolution, 1688 hung rasuok lem kha chu a ropui ti ding manih, a râpthlâk ti ding manih, Catholic lalhai inlalna chu hung hlîpthlain, Lalṭhungphaah Protestant chau ṭhung an hung phal tah a nih. Catholic a inthawk an inhlîp kieng hne hle.

Chanchinṭha leiin mi tamtak lo 'martyr' tain, mi tamtakin lo tuor ta hai sienkhawm a tuor nuomtu, invâkvâipui le invâipui nuomtu le 'martyr' chen chang inhoumtu an la um zing pei thoa, an bo nawh. 'Ṭappui tham Isu, thipui tham Isu' hi an hmu chieng êm êma, chu chu an thisen le an khawvêl hringna nêkin an ngai hlu lem sia. Chu hai inpumpêkna zâr chun Chanchinṭha le Kohran chu an dar zaua, ram a lâk zuol deu deu hrim a nih. Kum zabi 2na laia Carthage-a Puithiem, Kristien hai laia ziektu hmasa pawl Tertullian chun, "Martyr hai thisen hi kohran ṭosuokna chî a nih" a lo ti hrim nih.

Tienthu (History) tamtak hrilkân ei ta, ei hrilkân tamtak sunga khawm chanchinṭha ta dingin thisen le hringna tamtak inhlân le lâk hmang a nih ti chu ei hrilsa naw lei elin a um nawah ngai chuong naw inla, 'a um' ti ringawt nêk khawma a nasa taluo lem a nih.

Wales tieng hrilkai dai ta inla. Pathienin Evan Roberts ropuitakin a hmanga, Wales rama thlaraua harna nasataka a tlung lai khan, Carnaervonshire tlangvâl Watkin R. Roberts (Pu Tlangvâl) chun Pathien anza si leiin, Pathien kona rawl chu dawnlo theiloin a hriet ta naw a. Thuhriltu hmingthang Reuben A. Torrey sermon lekhabu a tiem zâra a tleirâwl lai daia piengthar ta nisienkhawm, Pathien konatak ruok chu a la hrietchieng naw leia dawn lo zinga lo um a nih. A sinthawna Slate Mining chu hlawtling tieng pan mêk, a hmazâwna khawvêl hausakna beisei umtak chu mâksanin, chawmtu ding (Mission) khawm neilo le hmuzo loin, chanchinṭha leia harsa, pasie, vâkvai le rinum tuor inhuomin, a remchângna naa Pathienin a hmang dingin October 14, 1908 khan Dr. Peter Fraser le a nuhmei chu hung zuiin Aizawl, Lushai Hills a hung pan tah a nih.

Slate Mining a inthawkin hausakna hung inkhawlkhawma, Wales ram inhawina po po lungkham neiloa chên theitu dingin, a hamṭhatna hlawsuok ding po po mâksanin ei tlângram sangsetaka chanchinṭha hung invâkvâipui chu a lo tlang lem tah a nih. A mâksan khawvêl thil hai man a tam. Chanchinṭha phurtu niding chun mâksan a ṭul bawk si.

An ram inhawi hung mâksanin, ṭênbaramah; an rama fâk ṭha le inhnik po po hung mâksanin, bu le sathu changal hme fâk ding ringawtin; Company siem sabawn hmangna hmun mâksanin, changal tuia insilna hmunah; Lîrtheia chuongna hmun mâksanin, lampui takngîl khawm um mûmallo hmunah; khum inhawi hung maksanin khumfât le hrikṭha tamna hmunah; Damdawiin ṭhatna hmun mâksanin natna hrik bilah; Ekin felfaitak umna hmuna inthawk êktherfung (hmawlte) hmangna hmunah a hung a nih.

A hun laia Wales le tekhi chun Lushai Hills sung le a kâwlvêla khuo hai chu hmunhnawk dehâwnna hmun angin a lan hnawk ring um. Châwmtu khawm neiloa, a sungrila mawrtu thu chu zâwma, Chanchinṭha puongdar inhâwk lei chaua ram buorchûr a hung pan vang vang hi Missionary tamtak anga a Missionary vena niin kei chun ka hmuh. Thlarau bohmang ngaisak loin Lushai Hills-ah khawlai lêng ang mei meiin hung naw tawp a ta, Clinic-a inhlaw nuom nisien Aizawl kher hung pan ṭûl naw nih. Jona'n Nenevi khawpuia tlânbahrika thu a hril ang khan, Roberts-in thu hriltam naw sienkhawm a chi thetu ana, a chi the a mâwng ṭhaa, inṭhang khawm an ṭhang hle.

A ruolnu Emily Davies, (tulai ṭawngtakin, a rûktea lo 'star' tu ani ngei awm) in Pound 5 (a hun lai chun Rs 75) ama ta ding liu liua a ṭulna naa a hmang dinga ngainataka a hung thawn khawm chu, ama ta dingin hmang ta loin Chanchinṭha Johan bumal ṭhahnemtak an chawk lema. Chu chu thingtlâng khuote, lal lekhatiem pêktu an neina khuo ramtinah a thawna. Lekhathawn tamtak an dawng kîr ngeia, chu hai laia Senvona inthawka an dawng chu 'Makedonia Kona' ngei nidinga a ring leiin fe dingin an siema, a fe tah a nih.

Rampui hrawthlenga, lamlaka ninga an thang sung khawm kha harsa a ti ding zie ngaituo tham a tling. A ruol haiin an inlaupuitak, a hmangai hnam mâwl haiin a lu chu lo la pêk êm naw hai sienkhawm, khawpui tlangvâlin ngawpui hnuoiah ṭênbaram le suk le tung a hraw ding chu harsa tinaw theinaw nia, sâwl namênloa a sawl ring a um. A zaper khawmin za a perphâk naw châng tam a tih. Chu rinumna sukrinum zuol tu dingin sîngsâng, leihrik, invawt le ṭhangṭhâm lo tam êm êm bawk an ta. Rûl le sahrâng hai khawm a hringna ta dinga thilṭium vawng an nih. Chuong hai po po chu tuor inhuomin, a chawi chanchinṭha meiser chun ei ram inthim a hung el var tah a nih.

A thlâwna ei dawng chanchinṭha hi a petu khawvêl tieng ei en chun a man a tam hle. Thlarau thilah hausa hle sienkhawm khawvêl thila ruok chu iengkim a chân vawng a nih. Iengkim châna phur ṭûl Chanchinṭha ani tlat leiin a thlâwna ei dawng hi a pêtu chun an rimpui nasaa, a phurman a tam a nih. Tirko Paula'n "Lalpa Isua inthawka kha rawngbâwl sin ka hmu kha, thaw zo phawt lang chu, ka hringna khawm thlâkhla tlâkah ka ruot nawh" (Tt 20:24) a ti ang khan, a hringna hlu khawm thlâkhla tlâkah ruot loa an pumpêkna hi thil man tamtak chu ani ngei.

Ei ram tlung phâk Kalvary Chanchinṭha hi a tlâwn nisiin, Kalvary-a inthawka Senvon hung tlung dinga a lampui hraw hi a seia, a harsaa, a rinuma, a pangzatuma, a khawkrawka, a khirinkhoa, a to a nih. Khawvêl rothila inkhi chi ziezâng khawm ani nawh.

Chanchinṭha a manboa ei dawng hi a nina taka chu a manbo ringawt ding chi chu ani nawh. Thlarau bohmang ngaituona lei le Pathien ram ta dinga ṭhahnemngaina leia thaw ninaw sien chu, iengkim hnâwla phur ṭûl Chanchinṭha hi a phur man a tam êm leiin tu thawpei ding ani nawh. A dawngtu ta dinga a thlâwn nisiin, a sêngtu ta ding chun a to hle.

Kalvary a inthawka hmangaina tui hung luongsuok hin khawvêl hmuntin ramtin a tlungna ding chun, Pathien sinthaw le ṭhangpuina bâkah mihriem hringna le thisen le sum le pai tamtak sêngral a ṭûl. Sêngral po po hi ringtu haiin ei thungrulzo ruol ani naw ding a nih, ti hi a petutak (Pathien) in a hrietchieng êm leiin a ringtu taphawt hai damna dingin a thlâwna a hung sem ani lem.

Ei Pu Saptlangval chun a hringna êm chu chân naw sienkhawm, ama angin Missionary dang tamtak chu an him ve nawh. 1956 a Ecauador-a Waodani Tribe haiin an that Jim Elliot dam, tulai hnaia India rama an that Graham Stain le John Allen Chau hai chun an thil phur le invawi an thipui a nih. Chanchinṭha phur man hi a tama, thisen le hringnaa inthlengpui ngam a ṭul hlak. Ruongin in an inlawinaw khawma, an damsunga an chang thei ding hamṭhatna po po khawm an chân vawng hlak bawk.

Missionary lo khawm, dona a nasa êm leiin Kristien ni lei ringawta tuorna tuortu an tam ta êm êm. AD 516 khan Yemen-a Kristien hai chu Juda sakhuoah an inthlâkthleng nuom naw lei ringawtin Juda kâwlhrawng Yuosef Asa'ar rawiin mi 22,000 hiel an that a nih. Hieng anga Kristien haiin sukrimsik, suknawmnat le that an tuorna hi History-ah hril ding a tam. A tam taluo hi hrilsêng ani naw lem a nih. Thisen sêngna a tama, hringna chân an tam bawk.

Kum zabi 20na lai le tulai chen khawm hin Kristien suknawmnatna hi a tlahnuoi chuong nawh. Ottoman Lalram sunga Armenian Genocide, Assyrian Genocide le Greek Genocide an ti haia thi hai po po kha Nêlho a rawi anti hai hin zât teu teu naw ni hai, an tam a nih. Chubâkah, Soviet Union le Communist sawrkarna ram tum tum haia Kristien suknawnatna a lo nasa êm êm hlak bawk.

Chanchinṭha phurtu hai le kristien ni lei chaua tuorna le thina tuortu hai po po thisen sêng ta po po hi sungkhawm thei nisien chu, tuipui angin intling khâwm duoi thei a tih. Chu chu Chanchinṭha man a nih. A tam. An fâwn vêlin khawpui tamtak a suksiet theingei khawm ring a um. (Suksiet nêkin Martyr hai thisen chun a siemṭha lem el dîm?)

A khawvêl thil takin, mi tamtakin hlimna aiin ngûina, inhawitina aiin harsatna, hausakna aiin pasietna, lungmuongna aiin thlaphângna, damna aiin thina hai an thlang lem lei an nawm Gospel Centenary lawma dam, Inkhawmpuia dâm, lawm le thlamuongtaka "Aw Pathien, nangma Chanchinṭha zârah, Lawmthu kan hril che a nih" ei ti thei nasan chu. Man boa ei dawng hi a man a tama. A tlâwna ei dawng hi mi petu hai chun sêng an hau hle. Kei ka anga hlasak pei bêklo rêng nisilo chun, awrbâwk indawi loa, rawl vawrtâwp insuoa "Halleluia Amen, Halleluia Amen" ei vâwr rawp chu a phu hrim a nih. A petu le phurtu ha'n an sêng tlâwm si naw a.

"Ram po po chungah khawthimtak an lêng,
Êntu an lang tah (3), Isu.
Halleluia Amen...."

3/2/2020

Tuiṭhaphai
(jlfimate.blogspot.com)
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate