~ J.L. Fimate
ThilpĆŖk ropui chanchinį¹ha hi a ngaisaknawtu hai chun an chang chuong naw a. A zawngnawtu hai chun an hmu chuong bawk nawh. Zawnga ei inhawng ve a ngai. Nun hadamna le chatuon hringna beiseiin Gospel Camp dĆ¢m, Crusade dĆ¢m, Inkhawmpui dĆ¢m sĆŖng tamtak tak inhuomin ei huoihawtin, ei fe hlak. Ei thlarau hlimna le damna hi a hlu ĆŖm leiin, taksa rama ei inpumpĆŖkna le insĆŖngda hi ieng thama ei ngai naw a nih. InpumpĆŖk ngamna le insĆŖngda ngamna hi Pa lawmnaa lĆ»tna ani nĆ¢wk bawk sia.
Hebrai kristien hmuntina sukdara um hai ta dinga Jakob lekhathawn ziekah, "Pathien hnai ro, chuongchun, Amain hnai a ti cheu" (Jakob 4:8) a ti angin, sandamna thilthlawnpĆŖk le thlarau malsawmna dawng ding chun ei va hnĆ¢i hi a ngai tlat a nih. Lungril le thilthaw kawngah a thu zĆ¢wma hnĆ¢i zing bĆ¢kah, taksaa a kohran hai fe khĆ¢wmna va hnai hi a į¹Ć»l ve hlaka. Chu ding chun, mania insĆŖng a ngai rawp hlaka, mania insĆŖng theinaw hai ta ding khawmin ei pĆŖksuok a ngai hlak bawk. Chu chu a nih Chanchinį¹ha manbo, to si ei ti nasan kawng khat chu. A kawnghnina ruok chu zau deuin hril tum ei tih.
Suiriltu hai hril dân chun 30AD an tih. Chu kuma nî pakhat bîk a chun, sûn nisa inding lai khuo an thim thuta. Khuo an thim le inruol chun Simkhawleihnuoi an hnînga, lungpui hai an kawia, thlân hai an hawnga, mithienghlim lo inta hai an thoa, Jerusalem Temple sunga puonzâr senduk khawm a thlêr bawk. Chu chu ienglei am ei ti chun, Pathien naupa Vân Berâmte'n khawvêl sandam dinga a vân ropuina po po le a thilthawtheina po po hlîpthlaa, a thisen hlu infar kanga, Kalvari Kraws maichâma a hringna hlu an hlân ni a nih. Chu zâra chun 'khawvêl' ni hlak hi a hung in-'khaw-naw-vêl' deu a. Chu zâr bawk chu a nih, hla siemtu khawmin 'a fair naw a um nawh' a ti thei nasan nih. Khawvêl suol tângin inthim a hawng vara. Suol kulpui a nêrchim.
Chu sandamna chu khawvêl mitin, a ringtu taphawt ta dinga a thlâwna pêk a nih. Tlawmngaina kawnga mi tlâwmngai vawrtawp, Nazareth tlangvâlin khawvêl rosum le thilhlua a hlâwk hnawta a pêk ani nawa. (Rosum le thilhlu beisei leia hringna inhlân nuom um naw ni hai.) Thlarau saltâng hai sansuokna dinga a thlâwna a pêk ana. Indâwr buoina ding a um naw a, a dittu, a zawngtu le a ring nuomtuhai ta ding chun innêp buoi ngai loa, chang tawp thei ana. A manbo tawpa insansuokna a nih.
ThilthlĆ¢wnpĆŖk ditnaw tukhawm ei um naw a, a dawng nuom tu seng ei nih. Amiruokchu, tuta ei hril mĆŖk mitin ta dinga thilthlĆ¢wnpĆŖk ruok hi chu a dawngtu an tam taluo inlau leiin a dotu khawmin į¹hang a khĆ¢w nasaa, a lo dawng fĆ»ktu ta dingin a manbo le a thlĆ¢wn nisienkhawm a petu ta ding ruok chun sĆŖng a tam hle.
Thlarau inhmang pakhat chau hmukîr nawk khawm vân lawmna ani ngei zie chu ei sêl naw a. Thlarau thila ding chun thlarau pakhat hmukîr khawm chu thil hlâwktak ani hrim a nih. Thlarau damna nêka hlu um loa. Amiruokchu thlarau manna dinga Pathien sinthaw dân le a Berâmpu hai inpumpêkna le tuorna ruok chu, khawvêl thila inkhi chun a man a tamin, a to hle a nih.
Thisen hlutzie hi hril kher į¹Ć»lloa hretu seng ning ei tih. Thisen nĆŖka hlu nĆ¢wk zuol chu hringna hi a nih. Taksa a hung bawrsĆ¢wma, natna'n a bawmvĆŖla, hringna le thina khaihlĆŖma thenvĆŖla mihriem a um huna hringna sanhim tuma sung le kuo'n nei ang ang sĆŖng an inhuom dĆ¢m hi hringna hlutzie le mantam zie hriltu chu an nih. Hringna man tamzie hi khawvĆŖl hausakna le hrilkhi chi ani nawh. Mi tawrawta hrilthang, an pĆ¢ktu hai chawimawi nisi Che Guevara į¹awngbau zuk hap zau inla, "KhawvĆŖla mi hausatak tak hai hausakna po po nĆŖkin mihriem pakhat hringna a hlu lem" a lo ti ni kha.
Chuong tawpa mantam le hlu thisen le hringna chu, misuol hai ta dingin Krista chun Kalvari Kraws mĆ¢ichĆ¢mah an farkang tira, an hlĆ¢n fĆ¢iį¹hak a nih. Thina hmaah a tlĆ¢nhmang nawa, an daw tawp lem a nih. A thilthlĆ¢wnpĆŖk hi a ropuia, a hlua, a man a tam hle. Hi neka mantam le hlu hi mi ta dinga inhlĆ¢n ding le pĆŖk ding thil dang um ta naw nih. A petu chun a nei po po a pĆŖk a nih. A man a tam. A to.
Ei ram kilkhĆ¢wr le sangsetak a tlungna ding lem chun, Kalvary-a thisen le hringna inhlĆ¢n bĆ¢ka hin, thisen le hringna tamtak sĆŖng belsa į¹eu a la į¹Ć»lsaa. Kalvary-a inthawka hringna tui hung luong, a thlĆ¢wna ei dawng le pĆŖka ei um hi, thisen tamtaka inluon nawn le hringna tamtak phĆ»m belsa ani hnunga ei hmu phĆ¢k į¹Ć¢wk į¹Ć¢wk chau a nih.
A phuta inthawkin, thisen le thina tamtak karah Chanchinį¹ha chu a hring į¹Ć¢wk į¹Ć¢wka. Rinumna, hatsatna, tuorna, nĆŖksĆ¢wrna, hnengdĆŖna, hmusitna, thina le deusawna hai chu ringtu hmasahai inthlawnpui ngat ngat chu a nih. Chanchinį¹ha chu inthihlentir tumin sawisakna nasatakin sawisak hai sienkhawm a dam khawsuok nawk hrĆ¢m hrĆ¢m tho hlak. Hi insĆ»t ram tumna a hin Saula (a hnunga Tirko Paula ei hung ti tah) khawm khan į¹hahnem a lo ngai ve hlea. TheipatĆ¢wp suoin a lo bei ve į¹ĆŖng į¹ĆŖng a nih. Stephan dĆŖnghlum a nina khawm kha ama hrietpuina liu liua an thaw ani kha. Chanchinį¹ha sukdarna dingin thisen hlu a luong rawna, hringna hlu a bo rawn bawk.
Hnama hmin ĆŖm ĆŖm, į¹huoihruoi 12 hai laia hotutak ngĆ®rhmun cheltu Simon Peter chun Chanchinį¹ha chu Juda hai ta ding chaua pumbil a tum laiin, Joppa khawpuiah insĆ¢wng chungah zĆŖlin a uma. Chutaka chun ramsa chitinrĆŖng hmangin, Chanchinį¹ha hi mitin kuoma puong dar ding ani thu inhriettira a um leiin Jentail hai lai a puong į¹an nghĆ¢la. Chu mawphurna chu sunzawm peiin a thuhrilna hmun sukzau deu deuin, Rome-ah a zun nghat taa. Rome-ah kohran a enkawl lĆ¢i hin, Lal Sakeibaknei Nero a hrĆ¢nga, ringtu hai sukchimit tumin an chungah tharum an suo zalĆŖna, hringna a lĆ¢k rĆ¢wna, thisen an luongtir nasa bawk. Hi huna hin Peter khawm a 'Martyr' a nih. Tirko Paula khawm Rome khawpuia bawk hin a nih, a rĆ®ng an tan kha. Thisen mantam an buo nasa hle.
Rome lalram chun theitĆ¢wpin do sienkhawm, Constantine-in lalį¹hungpha a hung hluo meu chun Kristienna chu 'Lalram sakhuo' dingin a hung puong ta a. Chu huna inthawk chun Roman Catholic kohran chu a hung hrĆ¢t į¹an tah a nih.
Amiruokchu, Catholic kohran hung hrĆ¢t taluo chun a kila lung pawimaw chun theinghil a hlaw į¹ĆŖp į¹ĆŖpa. Chu lung pawimawtak pawimawna chu a bebawm tamtak hai nĆŖka pawimaw lem ani zie le damnatak ani zie hriet nawkna dingin 'Protestant' ei hung suok pha taa. Germany puithiem Martin Luther dĆ¢m, French pastor John Calvin le Switzerland theologian Ulrich Zwingli hai chun sektum le hembĆ¢wk karah an hringnun hmangin chanchinį¹ha chanchinį¹hatna chu hung ngĆ®rsuokpuiin, an hung puong į¹an nĆ¢wk tah a nih.
Catholic kohran chu a lu an hai cham cham, thuziek tawitea hril sĆŖng ding ani nawh. Kristien ve ve innghirnghona kara hin inchatloin thisen a luong suok huou huou zinga. Hringna chĆ¢n an bo nawh, an tam. Dona nasatak kĆ¢rah, Protestantism chu an į¹hang zuol deu deu thoa. Tuipui mĆŖltam inhliu kĆ¢nin, England thlĆ®rkĆ¢r khawm a hang chuongkĆ¢i phĆ¢k taa. England-a Glorious Revolution, 1688 hung rasuok lem kha chu a ropui ti ding manih, a rĆ¢pthlĆ¢k ti ding manih, Catholic lalhai inlalna chu hung hlĆ®pthlain, Lalį¹hungphaah Protestant chau į¹hung an hung phal tah a nih. Catholic a inthawk an inhlĆ®p kieng hne hle.
Chanchinį¹ha leiin mi tamtak lo 'martyr' tain, mi tamtakin lo tuor ta hai sienkhawm a tuor nuomtu, invĆ¢kvĆ¢ipui le invĆ¢ipui nuomtu le 'martyr' chen chang inhoumtu an la um zing pei thoa, an bo nawh. 'Ṭappui tham Isu, thipui tham Isu' hi an hmu chieng ĆŖm ĆŖma, chu chu an thisen le an khawvĆŖl hringna nĆŖkin an ngai hlu lem sia. Chu hai inpumpĆŖkna zĆ¢r chun Chanchinį¹ha le Kohran chu an dar zaua, ram a lĆ¢k zuol deu deu hrim a nih. Kum zabi 2na laia Carthage-a Puithiem, Kristien hai laia ziektu hmasa pawl Tertullian chun, "Martyr hai thisen hi kohran į¹osuokna chĆ® a nih" a lo ti hrim nih.
Tienthu (History) tamtak hrilkĆ¢n ei ta, ei hrilkĆ¢n tamtak sunga khawm chanchinį¹ha ta dingin thisen le hringna tamtak inhlĆ¢n le lĆ¢k hmang a nih ti chu ei hrilsa naw lei elin a um nawah ngai chuong naw inla, 'a um' ti ringawt nĆŖk khawma a nasa taluo lem a nih.
Wales tieng hrilkai dai ta inla. Pathienin Evan Roberts ropuitakin a hmanga, Wales rama thlaraua harna nasataka a tlung lai khan, Carnaervonshire tlangvĆ¢l Watkin R. Roberts (Pu TlangvĆ¢l) chun Pathien anza si leiin, Pathien kona rawl chu dawnlo theiloin a hriet ta naw a. Thuhriltu hmingthang Reuben A. Torrey sermon lekhabu a tiem zĆ¢ra a tleirĆ¢wl lai daia piengthar ta nisienkhawm, Pathien konatak ruok chu a la hrietchieng naw leia dawn lo zinga lo um a nih. A sinthawna Slate Mining chu hlawtling tieng pan mĆŖk, a hmazĆ¢wna khawvĆŖl hausakna beisei umtak chu mĆ¢ksanin, chawmtu ding (Mission) khawm neilo le hmuzo loin, chanchinį¹ha leia harsa, pasie, vĆ¢kvai le rinum tuor inhuomin, a remchĆ¢ngna naa Pathienin a hmang dingin October 14, 1908 khan Dr. Peter Fraser le a nuhmei chu hung zuiin Aizawl, Lushai Hills a hung pan tah a nih.
Slate Mining a inthawkin hausakna hung inkhawlkhawma, Wales ram inhawina po po lungkham neiloa chĆŖn theitu dingin, a hamį¹hatna hlawsuok ding po po mĆ¢ksanin ei tlĆ¢ngram sangsetaka chanchinį¹ha hung invĆ¢kvĆ¢ipui chu a lo tlang lem tah a nih. A mĆ¢ksan khawvĆŖl thil hai man a tam. Chanchinį¹ha phurtu niding chun mĆ¢ksan a į¹ul bawk si.
An ram inhawi hung mĆ¢ksanin, į¹ĆŖnbaramah; an rama fĆ¢k į¹ha le inhnik po po hung mĆ¢ksanin, bu le sathu changal hme fĆ¢k ding ringawtin; Company siem sabawn hmangna hmun mĆ¢ksanin, changal tuia insilna hmunah; LĆ®rtheia chuongna hmun mĆ¢ksanin, lampui takngĆ®l khawm um mĆ»mallo hmunah; khum inhawi hung maksanin khumfĆ¢t le hrikį¹ha tamna hmunah; Damdawiin į¹hatna hmun mĆ¢ksanin natna hrik bilah; Ekin felfaitak umna hmuna inthawk ĆŖktherfung (hmawlte) hmangna hmunah a hung a nih.
A hun laia Wales le tekhi chun Lushai Hills sung le a kĆ¢wlvĆŖla khuo hai chu hmunhnawk dehĆ¢wnna hmun angin a lan hnawk ring um. ChĆ¢wmtu khawm neiloa, a sungrila mawrtu thu chu zĆ¢wma, Chanchinį¹ha puongdar inhĆ¢wk lei chaua ram buorchĆ»r a hung pan vang vang hi Missionary tamtak anga a Missionary vena niin kei chun ka hmuh. Thlarau bohmang ngaisak loin Lushai Hills-ah khawlai lĆŖng ang mei meiin hung naw tawp a ta, Clinic-a inhlaw nuom nisien Aizawl kher hung pan į¹Ć»l naw nih. Jona'n Nenevi khawpuia tlĆ¢nbahrika thu a hril ang khan, Roberts-in thu hriltam naw sienkhawm a chi thetu ana, a chi the a mĆ¢wng į¹haa, inį¹hang khawm an į¹hang hle.
A ruolnu Emily Davies, (tulai į¹awngtakin, a rĆ»ktea lo 'star' tu ani ngei awm) in Pound 5 (a hun lai chun Rs 75) ama ta ding liu liua a į¹ulna naa a hmang dinga ngainataka a hung thawn khawm chu, ama ta dingin hmang ta loin Chanchinį¹ha Johan bumal į¹hahnemtak an chawk lema. Chu chu thingtlĆ¢ng khuote, lal lekhatiem pĆŖktu an neina khuo ramtinah a thawna. Lekhathawn tamtak an dawng kĆ®r ngeia, chu hai laia Senvona inthawka an dawng chu 'Makedonia Kona' ngei nidinga a ring leiin fe dingin an siema, a fe tah a nih.
Rampui hrawthlenga, lamlaka ninga an thang sung khawm kha harsa a ti ding zie ngaituo tham a tling. A ruol haiin an inlaupuitak, a hmangai hnam mĆ¢wl haiin a lu chu lo la pĆŖk ĆŖm naw hai sienkhawm, khawpui tlangvĆ¢lin ngawpui hnuoiah į¹ĆŖnbaram le suk le tung a hraw ding chu harsa tinaw theinaw nia, sĆ¢wl namĆŖnloa a sawl ring a um. A zaper khawmin za a perphĆ¢k naw chĆ¢ng tam a tih. Chu rinumna sukrinum zuol tu dingin sĆ®ngsĆ¢ng, leihrik, invawt le į¹hangį¹hĆ¢m lo tam ĆŖm ĆŖm bawk an ta. RĆ»l le sahrĆ¢ng hai khawm a hringna ta dinga thilį¹ium vawng an nih. Chuong hai po po chu tuor inhuomin, a chawi chanchinį¹ha meiser chun ei ram inthim a hung el var tah a nih.
A thlĆ¢wna ei dawng chanchinį¹ha hi a petu khawvĆŖl tieng ei en chun a man a tam hle. Thlarau thilah hausa hle sienkhawm khawvĆŖl thila ruok chu iengkim a chĆ¢n vawng a nih. Iengkim chĆ¢na phur į¹Ć»l Chanchinį¹ha ani tlat leiin a thlĆ¢wna ei dawng hi a pĆŖtu chun an rimpui nasaa, a phurman a tam a nih. Tirko Paula'n "Lalpa Isua inthawka kha rawngbĆ¢wl sin ka hmu kha, thaw zo phawt lang chu, ka hringna khawm thlĆ¢khla tlĆ¢kah ka ruot nawh" (Tt 20:24) a ti ang khan, a hringna hlu khawm thlĆ¢khla tlĆ¢kah ruot loa an pumpĆŖkna hi thil man tamtak chu ani ngei.
Ei ram tlung phĆ¢k Kalvary Chanchinį¹ha hi a tlĆ¢wn nisiin, Kalvary-a inthawka Senvon hung tlung dinga a lampui hraw hi a seia, a harsaa, a rinuma, a pangzatuma, a khawkrawka, a khirinkhoa, a to a nih. KhawvĆŖl rothila inkhi chi ziezĆ¢ng khawm ani nawh.
Chanchinį¹ha a manboa ei dawng hi a nina taka chu a manbo ringawt ding chi chu ani nawh. Thlarau bohmang ngaituona lei le Pathien ram ta dinga į¹hahnemngaina leia thaw ninaw sien chu, iengkim hnĆ¢wla phur į¹Ć»l Chanchinį¹ha hi a phur man a tam ĆŖm leiin tu thawpei ding ani nawh. A dawngtu ta dinga a thlĆ¢wn nisiin, a sĆŖngtu ta ding chun a to hle.
Kalvary a inthawka hmangaina tui hung luongsuok hin khawvĆŖl hmuntin ramtin a tlungna ding chun, Pathien sinthaw le į¹hangpuina bĆ¢kah mihriem hringna le thisen le sum le pai tamtak sĆŖngral a į¹Ć»l. SĆŖngral po po hi ringtu haiin ei thungrulzo ruol ani naw ding a nih, ti hi a petutak (Pathien) in a hrietchieng ĆŖm leiin a ringtu taphawt hai damna dingin a thlĆ¢wna a hung sem ani lem.
Ei Pu Saptlangval chun a hringna ĆŖm chu chĆ¢n naw sienkhawm, ama angin Missionary dang tamtak chu an him ve nawh. 1956 a Ecauador-a Waodani Tribe haiin an that Jim Elliot dam, tulai hnaia India rama an that Graham Stain le John Allen Chau hai chun an thil phur le invawi an thipui a nih. Chanchinį¹ha phur man hi a tama, thisen le hringnaa inthlengpui ngam a į¹ul hlak. Ruongin in an inlawinaw khawma, an damsunga an chang thei ding hamį¹hatna po po khawm an chĆ¢n vawng hlak bawk.
Missionary lo khawm, dona a nasa êm leiin Kristien ni lei ringawta tuorna tuortu an tam ta êm êm. AD 516 khan Yemen-a Kristien hai chu Juda sakhuoah an inthlâkthleng nuom naw lei ringawtin Juda kâwlhrawng Yuosef Asa'ar rawiin mi 22,000 hiel an that a nih. Hieng anga Kristien haiin sukrimsik, suknawmnat le that an tuorna hi History-ah hril ding a tam. A tam taluo hi hrilsêng ani naw lem a nih. Thisen sêngna a tama, hringna chân an tam bawk.
Kum zabi 20na lai le tulai chen khawm hin Kristien suknawmnatna hi a tlahnuoi chuong nawh. Ottoman Lalram sunga Armenian Genocide, Assyrian Genocide le Greek Genocide an ti haia thi hai po po kha Nêlho a rawi anti hai hin zât teu teu naw ni hai, an tam a nih. Chubâkah, Soviet Union le Communist sawrkarna ram tum tum haia Kristien suknawnatna a lo nasa êm êm hlak bawk.
Chanchinį¹ha phurtu hai le kristien ni lei chaua tuorna le thina tuortu hai po po thisen sĆŖng ta po po hi sungkhawm thei nisien chu, tuipui angin intling khĆ¢wm duoi thei a tih. Chu chu Chanchinį¹ha man a nih. A tam. An fĆ¢wn vĆŖlin khawpui tamtak a suksiet theingei khawm ring a um. (Suksiet nĆŖkin Martyr hai thisen chun a siemį¹ha lem el dĆ®m?)
A khawvĆŖl thil takin, mi tamtakin hlimna aiin ngĆ»ina, inhawitina aiin harsatna, hausakna aiin pasietna, lungmuongna aiin thlaphĆ¢ngna, damna aiin thina hai an thlang lem lei an nawm Gospel Centenary lawma dam, Inkhawmpuia dĆ¢m, lawm le thlamuongtaka "Aw Pathien, nangma Chanchinį¹ha zĆ¢rah, Lawmthu kan hril che a nih" ei ti thei nasan chu. Man boa ei dawng hi a man a tama. A tlĆ¢wna ei dawng hi mi petu hai chun sĆŖng an hau hle. Kei ka anga hlasak pei bĆŖklo rĆŖng nisilo chun, awrbĆ¢wk indawi loa, rawl vawrtĆ¢wp insuoa "Halleluia Amen, Halleluia Amen" ei vĆ¢wr rawp chu a phu hrim a nih. A petu le phurtu ha'n an sĆŖng tlĆ¢wm si naw a.
"Ram po po chungah khawthimtak an lĆŖng,
Ćntu an lang tah (3), Isu.
Halleluia Amen...."
3/2/2020
Tuiį¹haphai
(jlfimate.blogspot.com)
ThilpĆŖk ropui chanchinį¹ha hi a ngaisaknawtu hai chun an chang chuong naw a. A zawngnawtu hai chun an hmu chuong bawk nawh. Zawnga ei inhawng ve a ngai. Nun hadamna le chatuon hringna beiseiin Gospel Camp dĆ¢m, Crusade dĆ¢m, Inkhawmpui dĆ¢m sĆŖng tamtak tak inhuomin ei huoihawtin, ei fe hlak. Ei thlarau hlimna le damna hi a hlu ĆŖm leiin, taksa rama ei inpumpĆŖkna le insĆŖngda hi ieng thama ei ngai naw a nih. InpumpĆŖk ngamna le insĆŖngda ngamna hi Pa lawmnaa lĆ»tna ani nĆ¢wk bawk sia.
Hebrai kristien hmuntina sukdara um hai ta dinga Jakob lekhathawn ziekah, "Pathien hnai ro, chuongchun, Amain hnai a ti cheu" (Jakob 4:8) a ti angin, sandamna thilthlawnpĆŖk le thlarau malsawmna dawng ding chun ei va hnĆ¢i hi a ngai tlat a nih. Lungril le thilthaw kawngah a thu zĆ¢wma hnĆ¢i zing bĆ¢kah, taksaa a kohran hai fe khĆ¢wmna va hnai hi a į¹Ć»l ve hlaka. Chu ding chun, mania insĆŖng a ngai rawp hlaka, mania insĆŖng theinaw hai ta ding khawmin ei pĆŖksuok a ngai hlak bawk. Chu chu a nih Chanchinį¹ha manbo, to si ei ti nasan kawng khat chu. A kawnghnina ruok chu zau deuin hril tum ei tih.
Suiriltu hai hril dân chun 30AD an tih. Chu kuma nî pakhat bîk a chun, sûn nisa inding lai khuo an thim thuta. Khuo an thim le inruol chun Simkhawleihnuoi an hnînga, lungpui hai an kawia, thlân hai an hawnga, mithienghlim lo inta hai an thoa, Jerusalem Temple sunga puonzâr senduk khawm a thlêr bawk. Chu chu ienglei am ei ti chun, Pathien naupa Vân Berâmte'n khawvêl sandam dinga a vân ropuina po po le a thilthawtheina po po hlîpthlaa, a thisen hlu infar kanga, Kalvari Kraws maichâma a hringna hlu an hlân ni a nih. Chu zâra chun 'khawvêl' ni hlak hi a hung in-'khaw-naw-vêl' deu a. Chu zâr bawk chu a nih, hla siemtu khawmin 'a fair naw a um nawh' a ti thei nasan nih. Khawvêl suol tângin inthim a hawng vara. Suol kulpui a nêrchim.
Chu sandamna chu khawvêl mitin, a ringtu taphawt ta dinga a thlâwna pêk a nih. Tlawmngaina kawnga mi tlâwmngai vawrtawp, Nazareth tlangvâlin khawvêl rosum le thilhlua a hlâwk hnawta a pêk ani nawa. (Rosum le thilhlu beisei leia hringna inhlân nuom um naw ni hai.) Thlarau saltâng hai sansuokna dinga a thlâwna a pêk ana. Indâwr buoina ding a um naw a, a dittu, a zawngtu le a ring nuomtuhai ta ding chun innêp buoi ngai loa, chang tawp thei ana. A manbo tawpa insansuokna a nih.
ThilthlĆ¢wnpĆŖk ditnaw tukhawm ei um naw a, a dawng nuom tu seng ei nih. Amiruokchu, tuta ei hril mĆŖk mitin ta dinga thilthlĆ¢wnpĆŖk ruok hi chu a dawngtu an tam taluo inlau leiin a dotu khawmin į¹hang a khĆ¢w nasaa, a lo dawng fĆ»ktu ta dingin a manbo le a thlĆ¢wn nisienkhawm a petu ta ding ruok chun sĆŖng a tam hle.
Thlarau inhmang pakhat chau hmukîr nawk khawm vân lawmna ani ngei zie chu ei sêl naw a. Thlarau thila ding chun thlarau pakhat hmukîr khawm chu thil hlâwktak ani hrim a nih. Thlarau damna nêka hlu um loa. Amiruokchu thlarau manna dinga Pathien sinthaw dân le a Berâmpu hai inpumpêkna le tuorna ruok chu, khawvêl thila inkhi chun a man a tamin, a to hle a nih.
Thisen hlutzie hi hril kher į¹Ć»lloa hretu seng ning ei tih. Thisen nĆŖka hlu nĆ¢wk zuol chu hringna hi a nih. Taksa a hung bawrsĆ¢wma, natna'n a bawmvĆŖla, hringna le thina khaihlĆŖma thenvĆŖla mihriem a um huna hringna sanhim tuma sung le kuo'n nei ang ang sĆŖng an inhuom dĆ¢m hi hringna hlutzie le mantam zie hriltu chu an nih. Hringna man tamzie hi khawvĆŖl hausakna le hrilkhi chi ani nawh. Mi tawrawta hrilthang, an pĆ¢ktu hai chawimawi nisi Che Guevara į¹awngbau zuk hap zau inla, "KhawvĆŖla mi hausatak tak hai hausakna po po nĆŖkin mihriem pakhat hringna a hlu lem" a lo ti ni kha.
Chuong tawpa mantam le hlu thisen le hringna chu, misuol hai ta dingin Krista chun Kalvari Kraws mĆ¢ichĆ¢mah an farkang tira, an hlĆ¢n fĆ¢iį¹hak a nih. Thina hmaah a tlĆ¢nhmang nawa, an daw tawp lem a nih. A thilthlĆ¢wnpĆŖk hi a ropuia, a hlua, a man a tam hle. Hi neka mantam le hlu hi mi ta dinga inhlĆ¢n ding le pĆŖk ding thil dang um ta naw nih. A petu chun a nei po po a pĆŖk a nih. A man a tam. A to.
Ei ram kilkhĆ¢wr le sangsetak a tlungna ding lem chun, Kalvary-a thisen le hringna inhlĆ¢n bĆ¢ka hin, thisen le hringna tamtak sĆŖng belsa į¹eu a la į¹Ć»lsaa. Kalvary-a inthawka hringna tui hung luong, a thlĆ¢wna ei dawng le pĆŖka ei um hi, thisen tamtaka inluon nawn le hringna tamtak phĆ»m belsa ani hnunga ei hmu phĆ¢k į¹Ć¢wk į¹Ć¢wk chau a nih.
A phuta inthawkin, thisen le thina tamtak karah Chanchinį¹ha chu a hring į¹Ć¢wk į¹Ć¢wka. Rinumna, hatsatna, tuorna, nĆŖksĆ¢wrna, hnengdĆŖna, hmusitna, thina le deusawna hai chu ringtu hmasahai inthlawnpui ngat ngat chu a nih. Chanchinį¹ha chu inthihlentir tumin sawisakna nasatakin sawisak hai sienkhawm a dam khawsuok nawk hrĆ¢m hrĆ¢m tho hlak. Hi insĆ»t ram tumna a hin Saula (a hnunga Tirko Paula ei hung ti tah) khawm khan į¹hahnem a lo ngai ve hlea. TheipatĆ¢wp suoin a lo bei ve į¹ĆŖng į¹ĆŖng a nih. Stephan dĆŖnghlum a nina khawm kha ama hrietpuina liu liua an thaw ani kha. Chanchinį¹ha sukdarna dingin thisen hlu a luong rawna, hringna hlu a bo rawn bawk.
Hnama hmin ĆŖm ĆŖm, į¹huoihruoi 12 hai laia hotutak ngĆ®rhmun cheltu Simon Peter chun Chanchinį¹ha chu Juda hai ta ding chaua pumbil a tum laiin, Joppa khawpuiah insĆ¢wng chungah zĆŖlin a uma. Chutaka chun ramsa chitinrĆŖng hmangin, Chanchinį¹ha hi mitin kuoma puong dar ding ani thu inhriettira a um leiin Jentail hai lai a puong į¹an nghĆ¢la. Chu mawphurna chu sunzawm peiin a thuhrilna hmun sukzau deu deuin, Rome-ah a zun nghat taa. Rome-ah kohran a enkawl lĆ¢i hin, Lal Sakeibaknei Nero a hrĆ¢nga, ringtu hai sukchimit tumin an chungah tharum an suo zalĆŖna, hringna a lĆ¢k rĆ¢wna, thisen an luongtir nasa bawk. Hi huna hin Peter khawm a 'Martyr' a nih. Tirko Paula khawm Rome khawpuia bawk hin a nih, a rĆ®ng an tan kha. Thisen mantam an buo nasa hle.
Rome lalram chun theitĆ¢wpin do sienkhawm, Constantine-in lalį¹hungpha a hung hluo meu chun Kristienna chu 'Lalram sakhuo' dingin a hung puong ta a. Chu huna inthawk chun Roman Catholic kohran chu a hung hrĆ¢t į¹an tah a nih.
Amiruokchu, Catholic kohran hung hrĆ¢t taluo chun a kila lung pawimaw chun theinghil a hlaw į¹ĆŖp į¹ĆŖpa. Chu lung pawimawtak pawimawna chu a bebawm tamtak hai nĆŖka pawimaw lem ani zie le damnatak ani zie hriet nawkna dingin 'Protestant' ei hung suok pha taa. Germany puithiem Martin Luther dĆ¢m, French pastor John Calvin le Switzerland theologian Ulrich Zwingli hai chun sektum le hembĆ¢wk karah an hringnun hmangin chanchinį¹ha chanchinį¹hatna chu hung ngĆ®rsuokpuiin, an hung puong į¹an nĆ¢wk tah a nih.
Catholic kohran chu a lu an hai cham cham, thuziek tawitea hril sĆŖng ding ani nawh. Kristien ve ve innghirnghona kara hin inchatloin thisen a luong suok huou huou zinga. Hringna chĆ¢n an bo nawh, an tam. Dona nasatak kĆ¢rah, Protestantism chu an į¹hang zuol deu deu thoa. Tuipui mĆŖltam inhliu kĆ¢nin, England thlĆ®rkĆ¢r khawm a hang chuongkĆ¢i phĆ¢k taa. England-a Glorious Revolution, 1688 hung rasuok lem kha chu a ropui ti ding manih, a rĆ¢pthlĆ¢k ti ding manih, Catholic lalhai inlalna chu hung hlĆ®pthlain, Lalį¹hungphaah Protestant chau į¹hung an hung phal tah a nih. Catholic a inthawk an inhlĆ®p kieng hne hle.
Chanchinį¹ha leiin mi tamtak lo 'martyr' tain, mi tamtakin lo tuor ta hai sienkhawm a tuor nuomtu, invĆ¢kvĆ¢ipui le invĆ¢ipui nuomtu le 'martyr' chen chang inhoumtu an la um zing pei thoa, an bo nawh. 'Ṭappui tham Isu, thipui tham Isu' hi an hmu chieng ĆŖm ĆŖma, chu chu an thisen le an khawvĆŖl hringna nĆŖkin an ngai hlu lem sia. Chu hai inpumpĆŖkna zĆ¢r chun Chanchinį¹ha le Kohran chu an dar zaua, ram a lĆ¢k zuol deu deu hrim a nih. Kum zabi 2na laia Carthage-a Puithiem, Kristien hai laia ziektu hmasa pawl Tertullian chun, "Martyr hai thisen hi kohran į¹osuokna chĆ® a nih" a lo ti hrim nih.
Tienthu (History) tamtak hrilkĆ¢n ei ta, ei hrilkĆ¢n tamtak sunga khawm chanchinį¹ha ta dingin thisen le hringna tamtak inhlĆ¢n le lĆ¢k hmang a nih ti chu ei hrilsa naw lei elin a um nawah ngai chuong naw inla, 'a um' ti ringawt nĆŖk khawma a nasa taluo lem a nih.
Wales tieng hrilkai dai ta inla. Pathienin Evan Roberts ropuitakin a hmanga, Wales rama thlaraua harna nasataka a tlung lai khan, Carnaervonshire tlangvĆ¢l Watkin R. Roberts (Pu TlangvĆ¢l) chun Pathien anza si leiin, Pathien kona rawl chu dawnlo theiloin a hriet ta naw a. Thuhriltu hmingthang Reuben A. Torrey sermon lekhabu a tiem zĆ¢ra a tleirĆ¢wl lai daia piengthar ta nisienkhawm, Pathien konatak ruok chu a la hrietchieng naw leia dawn lo zinga lo um a nih. A sinthawna Slate Mining chu hlawtling tieng pan mĆŖk, a hmazĆ¢wna khawvĆŖl hausakna beisei umtak chu mĆ¢ksanin, chawmtu ding (Mission) khawm neilo le hmuzo loin, chanchinį¹ha leia harsa, pasie, vĆ¢kvai le rinum tuor inhuomin, a remchĆ¢ngna naa Pathienin a hmang dingin October 14, 1908 khan Dr. Peter Fraser le a nuhmei chu hung zuiin Aizawl, Lushai Hills a hung pan tah a nih.
Slate Mining a inthawkin hausakna hung inkhawlkhawma, Wales ram inhawina po po lungkham neiloa chĆŖn theitu dingin, a hamį¹hatna hlawsuok ding po po mĆ¢ksanin ei tlĆ¢ngram sangsetaka chanchinį¹ha hung invĆ¢kvĆ¢ipui chu a lo tlang lem tah a nih. A mĆ¢ksan khawvĆŖl thil hai man a tam. Chanchinį¹ha phurtu niding chun mĆ¢ksan a į¹ul bawk si.
An ram inhawi hung mĆ¢ksanin, į¹ĆŖnbaramah; an rama fĆ¢k į¹ha le inhnik po po hung mĆ¢ksanin, bu le sathu changal hme fĆ¢k ding ringawtin; Company siem sabawn hmangna hmun mĆ¢ksanin, changal tuia insilna hmunah; LĆ®rtheia chuongna hmun mĆ¢ksanin, lampui takngĆ®l khawm um mĆ»mallo hmunah; khum inhawi hung maksanin khumfĆ¢t le hrikį¹ha tamna hmunah; Damdawiin į¹hatna hmun mĆ¢ksanin natna hrik bilah; Ekin felfaitak umna hmuna inthawk ĆŖktherfung (hmawlte) hmangna hmunah a hung a nih.
A hun laia Wales le tekhi chun Lushai Hills sung le a kĆ¢wlvĆŖla khuo hai chu hmunhnawk dehĆ¢wnna hmun angin a lan hnawk ring um. ChĆ¢wmtu khawm neiloa, a sungrila mawrtu thu chu zĆ¢wma, Chanchinį¹ha puongdar inhĆ¢wk lei chaua ram buorchĆ»r a hung pan vang vang hi Missionary tamtak anga a Missionary vena niin kei chun ka hmuh. Thlarau bohmang ngaisak loin Lushai Hills-ah khawlai lĆŖng ang mei meiin hung naw tawp a ta, Clinic-a inhlaw nuom nisien Aizawl kher hung pan į¹Ć»l naw nih. Jona'n Nenevi khawpuia tlĆ¢nbahrika thu a hril ang khan, Roberts-in thu hriltam naw sienkhawm a chi thetu ana, a chi the a mĆ¢wng į¹haa, inį¹hang khawm an į¹hang hle.
A ruolnu Emily Davies, (tulai į¹awngtakin, a rĆ»ktea lo 'star' tu ani ngei awm) in Pound 5 (a hun lai chun Rs 75) ama ta ding liu liua a į¹ulna naa a hmang dinga ngainataka a hung thawn khawm chu, ama ta dingin hmang ta loin Chanchinį¹ha Johan bumal į¹hahnemtak an chawk lema. Chu chu thingtlĆ¢ng khuote, lal lekhatiem pĆŖktu an neina khuo ramtinah a thawna. Lekhathawn tamtak an dawng kĆ®r ngeia, chu hai laia Senvona inthawka an dawng chu 'Makedonia Kona' ngei nidinga a ring leiin fe dingin an siema, a fe tah a nih.
Rampui hrawthlenga, lamlaka ninga an thang sung khawm kha harsa a ti ding zie ngaituo tham a tling. A ruol haiin an inlaupuitak, a hmangai hnam mĆ¢wl haiin a lu chu lo la pĆŖk ĆŖm naw hai sienkhawm, khawpui tlangvĆ¢lin ngawpui hnuoiah į¹ĆŖnbaram le suk le tung a hraw ding chu harsa tinaw theinaw nia, sĆ¢wl namĆŖnloa a sawl ring a um. A zaper khawmin za a perphĆ¢k naw chĆ¢ng tam a tih. Chu rinumna sukrinum zuol tu dingin sĆ®ngsĆ¢ng, leihrik, invawt le į¹hangį¹hĆ¢m lo tam ĆŖm ĆŖm bawk an ta. RĆ»l le sahrĆ¢ng hai khawm a hringna ta dinga thilį¹ium vawng an nih. Chuong hai po po chu tuor inhuomin, a chawi chanchinį¹ha meiser chun ei ram inthim a hung el var tah a nih.
A thlĆ¢wna ei dawng chanchinį¹ha hi a petu khawvĆŖl tieng ei en chun a man a tam hle. Thlarau thilah hausa hle sienkhawm khawvĆŖl thila ruok chu iengkim a chĆ¢n vawng a nih. Iengkim chĆ¢na phur į¹Ć»l Chanchinį¹ha ani tlat leiin a thlĆ¢wna ei dawng hi a pĆŖtu chun an rimpui nasaa, a phurman a tam a nih. Tirko Paula'n "Lalpa Isua inthawka kha rawngbĆ¢wl sin ka hmu kha, thaw zo phawt lang chu, ka hringna khawm thlĆ¢khla tlĆ¢kah ka ruot nawh" (Tt 20:24) a ti ang khan, a hringna hlu khawm thlĆ¢khla tlĆ¢kah ruot loa an pumpĆŖkna hi thil man tamtak chu ani ngei.
Ei ram tlung phĆ¢k Kalvary Chanchinį¹ha hi a tlĆ¢wn nisiin, Kalvary-a inthawka Senvon hung tlung dinga a lampui hraw hi a seia, a harsaa, a rinuma, a pangzatuma, a khawkrawka, a khirinkhoa, a to a nih. KhawvĆŖl rothila inkhi chi ziezĆ¢ng khawm ani nawh.
Chanchinį¹ha a manboa ei dawng hi a nina taka chu a manbo ringawt ding chi chu ani nawh. Thlarau bohmang ngaituona lei le Pathien ram ta dinga į¹hahnemngaina leia thaw ninaw sien chu, iengkim hnĆ¢wla phur į¹Ć»l Chanchinį¹ha hi a phur man a tam ĆŖm leiin tu thawpei ding ani nawh. A dawngtu ta dinga a thlĆ¢wn nisiin, a sĆŖngtu ta ding chun a to hle.
Kalvary a inthawka hmangaina tui hung luongsuok hin khawvĆŖl hmuntin ramtin a tlungna ding chun, Pathien sinthaw le į¹hangpuina bĆ¢kah mihriem hringna le thisen le sum le pai tamtak sĆŖngral a į¹Ć»l. SĆŖngral po po hi ringtu haiin ei thungrulzo ruol ani naw ding a nih, ti hi a petutak (Pathien) in a hrietchieng ĆŖm leiin a ringtu taphawt hai damna dingin a thlĆ¢wna a hung sem ani lem.
Ei Pu Saptlangval chun a hringna ĆŖm chu chĆ¢n naw sienkhawm, ama angin Missionary dang tamtak chu an him ve nawh. 1956 a Ecauador-a Waodani Tribe haiin an that Jim Elliot dam, tulai hnaia India rama an that Graham Stain le John Allen Chau hai chun an thil phur le invawi an thipui a nih. Chanchinį¹ha phur man hi a tama, thisen le hringnaa inthlengpui ngam a į¹ul hlak. Ruongin in an inlawinaw khawma, an damsunga an chang thei ding hamį¹hatna po po khawm an chĆ¢n vawng hlak bawk.
Missionary lo khawm, dona a nasa êm leiin Kristien ni lei ringawta tuorna tuortu an tam ta êm êm. AD 516 khan Yemen-a Kristien hai chu Juda sakhuoah an inthlâkthleng nuom naw lei ringawtin Juda kâwlhrawng Yuosef Asa'ar rawiin mi 22,000 hiel an that a nih. Hieng anga Kristien haiin sukrimsik, suknawmnat le that an tuorna hi History-ah hril ding a tam. A tam taluo hi hrilsêng ani naw lem a nih. Thisen sêngna a tama, hringna chân an tam bawk.
Kum zabi 20na lai le tulai chen khawm hin Kristien suknawmnatna hi a tlahnuoi chuong nawh. Ottoman Lalram sunga Armenian Genocide, Assyrian Genocide le Greek Genocide an ti haia thi hai po po kha Nêlho a rawi anti hai hin zât teu teu naw ni hai, an tam a nih. Chubâkah, Soviet Union le Communist sawrkarna ram tum tum haia Kristien suknawnatna a lo nasa êm êm hlak bawk.
Chanchinį¹ha phurtu hai le kristien ni lei chaua tuorna le thina tuortu hai po po thisen sĆŖng ta po po hi sungkhawm thei nisien chu, tuipui angin intling khĆ¢wm duoi thei a tih. Chu chu Chanchinį¹ha man a nih. A tam. An fĆ¢wn vĆŖlin khawpui tamtak a suksiet theingei khawm ring a um. (Suksiet nĆŖkin Martyr hai thisen chun a siemį¹ha lem el dĆ®m?)
A khawvĆŖl thil takin, mi tamtakin hlimna aiin ngĆ»ina, inhawitina aiin harsatna, hausakna aiin pasietna, lungmuongna aiin thlaphĆ¢ngna, damna aiin thina hai an thlang lem lei an nawm Gospel Centenary lawma dam, Inkhawmpuia dĆ¢m, lawm le thlamuongtaka "Aw Pathien, nangma Chanchinį¹ha zĆ¢rah, Lawmthu kan hril che a nih" ei ti thei nasan chu. Man boa ei dawng hi a man a tama. A tlĆ¢wna ei dawng hi mi petu hai chun sĆŖng an hau hle. Kei ka anga hlasak pei bĆŖklo rĆŖng nisilo chun, awrbĆ¢wk indawi loa, rawl vawrtĆ¢wp insuoa "Halleluia Amen, Halleluia Amen" ei vĆ¢wr rawp chu a phu hrim a nih. A petu le phurtu ha'n an sĆŖng tlĆ¢wm si naw a.
"Ram po po chungah khawthimtak an lĆŖng,
Ćntu an lang tah (3), Isu.
Halleluia Amen...."
3/2/2020
Tuiį¹haphai
(jlfimate.blogspot.com)