‘The greatest obstacle to discovery is not ignorance, it is the illusion of knowledge.’-Daniel J Boorstin.
~ Rev. Dr. Robinson S. Zote
May ni 28 2018, Thawṭan zân, a hmawr inbâwk hman lova, Ei hnam sunga thil tlung lungṭhâwngum takin ami hung ṭhâwng thut leia ka châwlsan, ‘’IEM EI CHANG AN TA MAW? ti, thupui danga ka pakai san, tuta ei thupui, ‘Ei ṭhangmaw bâwk’’ ti khi, sunzawm nâwk el hman ta lovin, seminar, outreach le conferences nei dinga ram dang dang le hmun tum tum ah kan zin san chu, taksa bawrsawmna’n ami tlâkbuok nâwk bawk leiin, ka thuziek nuomna pangsa khawm a re deu tâk bawk leia chawlsan el ka tum tâk chu, ka thlarau chang ngai bawk changin, hun iemani chen hnung ah ka hung phungsawr nâwk a ni hih.
Khawvel hnamtin hin hmasawnna ding le inṭhanglienna ding hmabâk le tlâksam nei vawng ei nih. Tu hnam le ram khawm, puitling le ṭhangkin tah an um nawh. Hun le ni an dang ang peia inṭhang hi siemtu remruotdân khawm a nih. American histawrian ropui, America le khawvel histawri tienga mi râwnkai, Daniel J Boorstin-in, ‘Thil thar hmusuok theilo dinga mi dâltu hi mâwlna ni lovin, hrie chieng hlea inngaina hi a nih hmasawnna dâltu chu’ (The obstacle to discovery is not ignorance, it is the illusion of knowledge) a lo ti angin, mi mâwl chu inchûktir an hawia, var ang reng, var ziktluok lo inchûktir hi an khaw tak.
Chuong angin, ei hrietnaw thil thar buon ka tum nawh. Ei hriet tasa, ei lo namnûl le ei changkângsan, ei changkangsan dân ruok chu indiklo, ei ṭhangmawbâwka inchang ṭhenkhat buon ka tum lem a nih.
Upa Inzâna: Taksa kum upat hi natna le mi angnawna ni lovin, ropuina le vangneina chungchuong a nih. Upa hman lova thina va râl mi kaisan tahai nêka vangnei lem le hamṭhalemhai an nih. Vawisun chena khawvel mihriemhai hrietnain a hmu suok le sui suok zo lo, mi tam takin ei thipui, simthli damtea a hrâng hieu hieu ang ela muongchânga mihriema sin thawtu chu hriselna tha hi a nih. Ei dam mieu chun kum upat naw chu hmabâk ei nei nawh. Chuleiin, upat hi tum hranpa a ṭul nawh a, lo hawphur taluo ding khawm a ni chuong bawk nawh. Puitling si lova kum upat ringawt hi thil ṭium a ni lem. Kum chun puotieng langthei vun a sukṭawm a, ru le châng, thâ le zung sukchauin, lu ah kêlsam an ṭo tir hlak. Chu nêka ṭium chu tar le upat hun ding dâwnkhawl a, beidawng lâwk hi a nih. Chu hri invawihai chu, an taksa puotieng chau ni lovin, an lungril vun chenin a suktawm in a suktar thei. Vânglai chênin thlâin vuong iengang inla khawm, a tâwpkhâwka chu, mani tapsak zâwl tluka lum inhawi le mani khumlaizâwl tluka hadamna le lungawina a um chuong nawh. Hringnuna thil râpthlâk tak hai laia râpthlâk chungchuong nia ka ngai chu, upat hnunga mani insung ngeia ngaisak le hmangai hlaw lo hi a ni ka ring.
Kum upa hai hi, ei hrietna ro bawm, ei rohluhai an nih. Suon hmasa hai ram ei hluo ngei a nih ti finfiena chu nang le kei ei n’a, an ṭhalbea mi, an zâr hnuoi deihlima chêng a, inṭhanglien a, an hniekhnung zui a, in mamaw tawn, ei nih. Ei hnam sûnga upahai hi, ei hmabâk, lemchang ni lo, a tak ngeia min entirtu, reality show, hringnun darthlalang an nih. Ei khawvel ah an chêng nawh a, an khawvel ah ei cheng a ni lem. An tawnhriet le thurosiehai hi, ei hnam lungphum pawimaw an nih. Vawisuna varna le hrietnahai hi, upa hâ’n an mi rochung vawng an nih ti inla, thukhêl hril ni naw mei nih. Ei damlai lungphum innghatna chu upahai hi an nih.
Ei hnam hin nêka upa inzâna ei tlasam hle tah niin an lang. Khawsak rammi, ringlomi ei tihai hi, hi kawnga hin tluklo rim an in nam. Ka hmuphâk le tawnhriet chin ah, Thailand, Laos le Cambodia Buddhist hai khin, nêka upa hi an inza el chau ni lovin Pathien biek takin an biek a ni tak. Sikul kai le sinthawa an fe tâwmin, an nu le pa, pi le puhai kut suiin chibai an bûk a; ‘Nu, Pa, Pi, Pu, ka fe ta ding a nih, ni hmang inhawi ro’ an ti a. An nitin sin le sikul ṭîna in an hung inlawi pha, “Nu, Pa, Pi, Pu ka hung inlawi/ṭin tah, in lo hlim am? an ti thei zie chu tie.
Kumkhat lai, India ram kan hung chuongkai a, khawlai kan lêngna ah, naupang te pakhatin a pi naset a khêkkhum rak rak lai kan hmuh a. Kan naunu chun, “Daddy, Mama, iem a t’a, a pi khâng khan a thaw a? a va’n za naw de? (Why did she shouted at her grandma, she has no respect at all?)” tiin mak ti deuin a min dawn a. Naupang hrietthiem thei ding zâwnga zuk hrilfie an tak khawp el. Ka hril nuom tak chu, hnam changkâng le hnam inṭhang taphawtin, mani nêka upa inzana an nei lien. Hnam boral dinghai ruok chu mani inngaihlutnaa sipin an chapo âr hlak.
Upa ha’n an mi uop leh ei thla a muong a, an mi zilna le inchûktirna’n hnam nun a siemṭha a; an upa deu deu a, an hlutna an sâng deu deu hlak. Chuoithei mihriem ei nina hin, lunghlu neka thlâkhla an umzie an langtir. Nêka upa hmusita suk nawmnatu chu, a upat hunah a thil thawin zui ngei a ta, upahai duottu chun duot le hmangai a hlaw châwk hlak.
Mani insung ngei ah, pitar le putarhai an hlim am? An thla a muongin an lung a awi am? Ei hnam le khawtlangin tarhai hi ei hnuolsuot el am? Ei inzâin ei chawi mawi am? Hi ngei hi hnam pumpui ei inenfiena ding darthlalang chu a nih. Tar lunglâwm le thlasiet hin kawngro a deng sei hle. Sappui nun inchûk a, khawvel hmasawn ruola ke ei pênna kawngah, Upa inzana hi ei changkâng san am an ta aw? Ei khawlai ṭawngbau, ‘tar tê tê’, ‘tar mei mei’ ti hai hi ngainuom um lo tak an nih. Thaw ro, upahai inzâna ei nun mawi kha sukvul thar nâwk ei tiu. Chu ngei chu ei hmasawnna dinga sirbi lungrem pawimaw a nih.
Nina le Mawphurna hlen: Ei ram, ei hnam le kohran tlusawp sien khawm, ei insûng le nauhai laka ei mawphurna hi a bo chuong nawh. Mi thiem hai chun mawphurna hi hlawm li in an ṭheṭhâwp a, chuonghai chu: a) Pathien laka mawphurna, b) Ei mihriem chanpuihai laka mawphurna, c) Sûngkuo le lainahai laka mawphurna le d) Khawtlânga ei nina le inzawm a ei mawphurna-hai an nih. Ei hnam ah nina dit le nuom chu ei tam hle niin an lang. Mawphurna hlen tuma bei ruok chu kutpar thliek khawp ei tling el rawi mawh! Mawphurtu ni lai zinga mawphurna hlen dukdak pei nawhai hin, an pension hnungah nina nei tumin vote an zawng nuom zêk.
Mani nina le inzawma mawphurna hlen ngailo mihriem chun, midang intum ding a zawng kuol a, suonlam fahra te te siemin hringnun hi a takin (Live show) a hmasuon ngam ngai nawh. Mimawl risie beng bung nêkin, mivar to ṭawk ṭawk hi hnam ṭhangmaw bawk chu a nih. I nina le mawphurna hlen dingin midang nghak naw la, nang ngei kha I pawimaw tak. Mitin in lemchangna tuolzawl suoksan a, hringnun khawvel a tak (Live show) ngei ei mawphurna seng leh ei hmasuon ngam hun hun ah, ei hnam chu inthang ngei ngei atih. Mani nina le mawphurna hlensuok ngam si lo, midang kuthnung a chawimawi na nopui dawmtum tu hai hi hnam thangmaw bawk chu an nih. Mi puitlinglo, mi khel hlip, ringum lo, tlaktlailo, mi hmusit um an nih.
Langsar nuom syndrome : Ka hriet ve phak chin ah, ei hnam hin ṭobul nghet tak ei nei a. Chu ei ṭobul nghet tak chu, ‘Tlawmngaina nun’ kha a n’a, mi laia chawimawi hlaw bîk ni nuom ngailo hnam ei ni hlak a. Sûng khat pa , tlaksâmna leia meichawk en ringawta a um chun, mi bupanga buhûm a luok a thieng a, bupang nei tu pan khawtlâng hrietin a tlânginsampui ngai nawh. Ram suok nikhuoa tlawmngai fâlna nun kha, a rûka thaw hlak a nih. Tlawmngaina nopui dawm tlâk khawpa mi inpe zo khawmin, ama le ama an phat hram hrâmna kha, a nun le a mizie mawina lai tak chu a nih. Amiruokchu, iengtik hun laia inthawk khan a manih, Isu inchûktirna, inngaitlâwm hai chu chawimawiin an la um ding ani sih a, ti ziek kha ei nghâk pei ta meu nawh niin an lang.
Kohran le khawtlang ta dinga mi ṭhahnemngaihai hi, min an hrietnaw ei in lau ta ngawi ngawi el. Iengkim ei thaw hi ei tlanginsampui deu vawng an tah. Ei pi le puhai nun mawia khan chu, thil ṭha thawtu khawmin a tlânginsampui ngai meuh nawh. Hieng hlawla ei nun khal khawhlotu chu, kohran le khawtlâng hi a nih.
Mi laia langsar le bîk rieu ni nuom ta rêng rêng, Kohran le khawtlang ah ei ngir khup el. Ei thil thaw ve hai hi puong zâr zung zung ei nuom a, a tak ram le sungril ah ei inngaisang tuo naw seng bawk. Langsâr le chawimawi inchu ngai lo, hnam nun ze mawi ṭobul nghet nei hnam hai kha, Lemchang hnama mi siemtu hi, sût thiem chun sût mawl rawse.
Chawimawi tlak chu chawimawi a, inpâk ding an ni hrim a nih. Amiruokchu, chuong ang hun khawm nghâk hman meu lova, chebuoi sek, langsar naw rawi ka tih ti inlau ta reng renga invir hai hi, lemchangna khawvela mi nuizatbûr anni hmel an in hriet der nawh. Nau lungsiet um chu anni meu el.
Mei mei/ Nel Nuol: Ka bei sukdawng râwn tak hlak chu, hmelhriet lampui ah ei intuokpui chang, ‘I dam de maw? Khawtiem i fe ding?’ tia indawnna ei siem châng, ‘ka lêng mei mei’ tia an mi dawn hin ka bei a sukdawng hlak. Patling nutling, tum le san nei lova khawlai lêng mei mei ei uor taluo hi ei ṭhangmaw bâwk chu ani chieng bal.
Khawtlâng le pâwl thil a hnatlang le thilthaw hrim hrim khawm nel nuol, namnûl, takinningna ṭhang lo, a mawi zâwng le a hun tawk zawng pâwl ei ni leiin, ei ngaituona sûkthlêk ei thlâk danglam hma chu, inṭhangin hma sâwn tak tak ngai naw mei nih. Makhata mi huona thei ra lo ngam lovin, khawtlang le pâwl thilthaw nikhuoa iengkim thaw ngam.A hmuna ngam lo, râl ngam lungril, haw haw phungsawr lungril hi ei thlâk danglam hma chu, iengkim hi mei mei le nêl nuolin thâwng ei ta, ei tâwpna ding chu rapthlâk hleng a tih.
Iengkim el hi, mei mei le nel nuol ni lo, a tak tak le ti takzet a ei thaw pha, ei hnam chu in kâng zawt zawt el a tih. Hmunphittu chun a tak tak in phît rawse. Lampui siemtu khawmin alkatara sung mei mei lovin, ṭhangtam dai ding lampui tak tak siem rawse. Chuong ang bawkin, sukfaitu khawmin hmu thei chin le an lang chin chau ni lo, a sin i huom chin chu takinning taka a thaw phawt chun, ei hnam inṭhangna ding hi iengthil khawmin mi dang naw nih. Tu ruok hin chu, an langa a mawi zâwng, fâwmkêm ramah ei lilut inthûk ta em leiin, a pawi zie chu hrilin a siek nawh.
INDEM FERENCE: Du zawng, nuomzawng le chem fena an angnaw ang bawkin, ngaihlut zâwng khawm an ang thei nawh. Amiruok chu, hnam tinin a telpui a ngaihlut zâwng ei nei tlângpui hlak. Ei thil ngaihlut chun ei ngaituona a ṭhuoi a, ngaituona chu thilthawin a zui châwk hlak. Ei ṭhangmaw bâwk chu, hun awl hmang ṭhat a, thu ṭha le thil ṭha thaw, lekhabu ṭha tiem nêka mi chanchin sui, thu ṭha hril nêka thusie, hmasawnna ding le changkangna ding hril neka, mi nupa kâr, mi insûng chanchin hril inhawi ti hnam ei nih. Inkhawmpui (Conference) ei uor tluka ei zawngsak a nih. Mi chanchin hrila ṭhungbûma titi hmar hmarhai hi kei chun INDEM FERENCE ka ti el hlak.
Pathien lunginsietna zarin ram tum tum ah thuhril in kan zin ve a. Mi ram ah ka fea ka en le zawng hmasatak chu lekhabu dawr a nih. Vawisunni chen hin, lekhabu iemani bêk tiem lovin ka zâl ngai meu nawh. Ka khuol inzin kan lawi châng, mani inbel ding thuomhnaw nêka lekhabu ka hawn hi kan nu hal ka tuok rawpna a nih. Ka hun âwl ah lekhabu hi ka tiem ka tiem a, ka hriet zing nawh a, ka tiem nawk hlak. Tiem rawn na nana chun hrietna a pung naw thei nawh a, chu hrietna chun mani inringzona ami pêk hlak. Mihai hrietna le khawthlîr inṭâwmpui thei dingin ami buotsai a, an khawvel thlir dân tukverh hrang hrang amin hmutir a. Iengthu khawm nisien, mihai khawvel le ei khawvel, pawlitiks le ekonomiks, Theulawzi le Filawsawfi, khaikhin dân le thlîr dan thar ami pêk a. Chu chun, hringnun khawvela mi danghai ngirhmun le ngaituo hrietthiemna tlângsipah amin ṭhut hlak.
Hnam inṭhangduong taphawtin thuziek le lekhatiem an ngaina a, thu lawilo mei mei le bêlchieng dawllo hril nêkin an thluok lekhabu hmangin an intuoithar hlak. Eini rawi chu lekha tiem ei thabo êm leiin, uluk taka darkar khat titi pui thei mihriem ei vang. Hril ding ei invai a, ṭawng nading bau ei nei si leiin, a tak le khûkpui tlâk ni lo, ringdan le hmudan, mihai hril dân le an hrilsawng hmangin titi ei sep a. Sabjek ding ei tlasam tlat leiin, ei hnâm zâwng le ei er deuhai chanchin hrilna inkhawmpui (Indemference) ei tapsak zâwlah ei rem a, a tâwpa lem chu, ringvâng thu le a âwm thei ding ang taka ei suongtuonahai keikawpin, a ṭha tieng ni lo, a sie tiengin benediction ei hril hlak. A pawi khawp el. Chem bova lu lâk ei tawp thei hlawl naw chu a ni hih. Mi hmasa le Kohran ṭhuoitu haiin ei histawri an hril châng ‘Lu la hnam ei /kan nih’ an ti rawp hi, ei bân thei naw a ni hmel. Hmur pilip, hmur tawtawrawt bânsan a, hringnun khawvel ah, mang ram le suongtuona ni lo, a tak ram ah, thutak le thudik hrila ei khukpui thei pha pha, ei hnam changkângin hmâ hrât takin sâwn tâng a tih.
Ruolban lo: Unau Mizo Lusei ṭawng hmang haiin, piengphunga ruol ban lo hai hril na dingin, tawngkam mawitak el ‘Vohbik’ ti an nei a, ei Hmar ṭawnga a tlukpui ding awm ka ngaituo suok thei naw leiin, ‘Ruol ban lo’ ti’n a ngiel a nganin ka sie el a nih. Ruol ban lo ei ti hi hlâwm thuma ṭheṭhâwp thei a nih. Pakhatna chu, ‘Taksa bung kut le ke etc kimlo’. Pahnina chu, Taksa bung kim biei si, ngaituona lungril puitling lo’. Pathumna chu, ‘Medikal ṭawngin ‘Down Syndrome’ an ti hai hi an nih.
Eini rawi chu, ei infiem dân, ei titi nuom dan le , ei in enkawl dan hrim ah, mi pangai khawm hi mi hnang le pangailoa insuo thei khawpa thiem filawr ei nih. Ṭawngbaua mi sawisak le suklawm chîng ei nih. Mi phutkhat deu khawm mi pangaia siem nêkin, mi phâk lo a siem thiem hnam chu ei ni hrim hrim. Hieng mi ang lo ei biek dân le enkawl dan, hmu dân le bawisâwm dân hin ei hnam hmakhuo a hril sei hle. Mi rama chu, ‘Down syndrome’ neihai khawm, cashier le receptionist ah an hmang ṭangkai hle. Hieng down syndrome nei hai hi, biek tlâk le iengkim hre thei an nih. A enkawl puitling nêka sawisak le hmusit ei ching leiin, mi pangaia siemthei ding khawm mi anglovin iengzam ei insuo tah a ?
Gangte tlangval, Tuiṭhaphai le a sevela ei hriet lâr, Thawthawng tia ei hrietlar khawm khi, a hmaa fehai an ruongzang chumpuok nuomsaa pieng a ni chu ring a um nawh. A seilienna le a sevelhai enkawl danin a zirnaw leiin, vawisun chen hin lamlien ah ei in tuokpui châng, ami chum thum dawt inlauin, ei inrelhmangsan el hlak chu a ni hih. Ei hriet ding chu, ei phu le ei tlin em leia hi leilunga mi pangai a pieng ei ni nawh. Hieng mi angloa ei ngaihai hi, siemtu kutsuok ropui zie suklangna an nih. Ei enkawl dân le ei biek dânin ei mizie a tarlang chieng bal. Piengsuol an hnu naw ang bawkin, invêt hin chinlêm a nei nawh.
Ei hnamin, hieng mi anglo hai ei sawngbawl le ei hmudan ei thlâkdanglam a, mi pangai bieka ei biek thiem hun nghâkin, hmasawnna chu ei kawtkhar bulah ngîrin ami nghâk zing a nih.
Thaw ro, har ei tiu. Ei ṭhangmawbâwk hi siemṭha in, hnamtin lai Chanchinṭha zâra ei ropuina chu puonglangin um raw se.
02. Sept, 2018.
Hmar Run.
