~ Prof. Dr Lal Dena
Hnam dang dan į¹hahai la veng ei tah, An dan suol thik loin.-Lalkhum Keivom.
Ei hriet seng angin ei chengna khawtlang le khawvel hi digital age a ni tah a. Ei khawvel tak khawm ‘khawvel khuote’ (global village) ti hiel a ni tah. Thu inhriettawnna hmangruohai- internet, facebook, tv le satellite-hai leiin khawvela thiltlung po po ei hmabul ela tlung ang vawngin ei hmuh thei tah. Hi kakhawk lei hin khawtlanga ei thil ngaihluthai (social values) le chingdan hlui (traditional values)–hai hi hun inthlakthleng mila ennawn le sukdanglam a į¹ulin an lang tah. Chu thlirna tukvera inthawk chun sietnia ei intawiawm dan le insawngbawlbawl dan į¹henkhat chauh zuk sawrbing ei tiu.
1.Vuina programme hi biekina hmang ni ta sien: Ṭum khat Sap rama Mingohai mithi inthlanaa ka į¹hang a. Funeral Directorate (FD) mithiruong sawngbawltu bik haiin mithikuong (coffin) cheibawl le thlan cho iengkim an thaw vawng a, mipui an į¹hang ve nawh. FD official paliin mithikuong nal taka cheimawi chu pulpit hma taka an sie a. Ka į¹hang ve ni hi nipui lai a ni leiin FD staff mi palihai chun kekawrtluon dum le zakuo var banbul hakin necktie nal takin an suih seng a. Biekin sung inthlana thucha le rawngbawlna iengkim chu Pastor-in a thaw vawng a; conductor hran an um nawh. Bible reading ruok chu lusun sungkuohai laia mi pakhat ruot a nih. Biekina sunpuituhai po po hi thlana mithi vuinaah kan į¹hang nawh. Pastor, FD official le lusun sungkuo hnai zuol hai chauh an fe. Saphai thaw dan po po a į¹ha vawng ei ti nawh a, entawn tlak chu tam tak a um. Ei in bawl dan le compound nei į¹hat dan an ang vawng nawh. A į¹hen compound į¹ha tak tak nei ei um. A į¹hen nawk chu hmun intep le į¹enbarama um khawm ei um. Mi hausa in le mi pasie in an thlau bawk. Ei ram Kristien zaah za insalna ram a ni tah a. Khawsung mithi tu el khawm Kohrana inlawina nei naw ei um nawh. Chuleiin vuina/ ruong inthlana programme tak hi Sap mi var lem hai thaw angin, biekinah thaw ni ta sien. Chanchinbu le mobile-ah thangko ziek pha khawm mithi chu a Kohran inkhawmna zieksa nghal ni tah sien. Suntu dinghai khawmin biekin pan nal nal el inla, a va į¹ha lem ta awm de. Khawpui, hieng Imphal le Delhi-ah hai lem chu a remchang zuol. Hnam dang karah, ei hnam thawdan ti lei ela, rem le rem lo inkhawh em ema hall heih zara thaw bung bung hi a remchang nawna chin
a tam. Tutu khawm biekina inthawkin heih inthla thei ta inla chu a va mawi awm de!
2. Ralna thilpek: Ralna thilpek, sum a ni chun dakipa mani hming, address le mobile number le ziek thlapin biekin khawtkhar bulah plastic bucket-ah thlak el ni sien. Chu chu, inthlana programme hmang zoa makpahaiin zieklobuah į¹ha takin zieklut hai sien. Ei thuring chun, “Nang ruok chun thil I pekin, I kut changtiengin a thaw chu, I kut vawitiengin hre naw raw se; I thilpek chu a ruk a ni theina dingin; chuongchun, I Pa (Pathien) a ruka hmutu che chun thung a ti che” Mt.6:3-4) ti’n a mi hril. A ruka thilį¹ha thaw hi inchuk ei tiu. Ka thilpek hi Pathien le kar thu a ni leiin, ka hming khawm ziek nawng ka tih i ti khawm a, a į¹ha hlei hlei. Thunglet beiseia thilpekin hlutna a nei nawh. Thunglet beisei naw inla khawm, thilį¹ha thaw hrim hrim chu damlai ni lala khawmin malsawmna hi khawtienga inthawkin amani a hung luonglut tho tho hlak.
3. Tuom puon: Ei hnam dana chu mithi chu pahnam inkungkeina dungzuiin a tuomtu ding bik an um hlak. Ka hrietsuol naw chun, mithi chu pasal a ni chun, farhaiin an tuom hlak. Tuom puon hi ei nei bik am?. Hi thua Mark Twin, Pu Zaneisang rawtna kha į¹ha ka ti ngei. Ei thangsuopuon hi hmang pawlawt ta naw deuh inla. Tuom puona hmang ei nuom tal khawmin Hmar puon hmang a į¹ha lem naw dim a nih? Ngaituo nawn a į¹ul. Farnuhai naw lem chun, puona tuom nekin ei phal zat char sumin pe lem el inla, lusunhai phurrik nasa takin sawkzangkhai ngei a tih. Miį¹ha deuh an thi chun tuom puon (thangsuo puon) za chuong dam a ni hlak a; a dawngtuhai ta dingin lawm a um ruolin, zawr chi a ni si nawh; laina le ruolį¹hahai kuoma a thlawna semdar a ni nawk hlak. Thil hlawk lem le hlawk naw hai hi ngaituo nawnin, thil hi thaw hlak inla nuom a um tah.
4. Thlana vuina: Thingtlanga le Tuiį¹haphai dungah chu mipuiin thlan hmuna vuina programme ei la hmang thei a, lawm a um. Khawpuiah ruok thilthaw harsa a ni tah. |um khat Imphala ka um lai hmeithai pakhat nau a thi a. Sunpuitu an tlawm. Vehicle hmu ding meuh a um nawh. Miį¹ha deuh an thi chun vehicle tiem seng lo deuh thaw, bus chen a thlawna hung petu an um. Sietni hin mi rethei le hausauhai inthlauzie an langfie zuol. Imphala unau Paitehai thaw dan į¹ha ka tih. Imphalah chu mithi inah vuina le inthlana programme pastorin a hmang zo a; mithiruong chu tlangval tlawmngai haiin truck-a thakin an va’n zo fel vawng hlak. Hnam dang thaw dan į¹hahai lain, insiemį¹hat pei tum ei tiu.
5.Thlan cho le khawsawt inlengpui: Thingtlangah le Tuiį¹haphai dunga thlan cho hi problem a la nih nawh. Amiruokchu, thlan cho le khawsawt inlengpui hi khawpui lienah chu problem tak tak a tling a. Chengna hmunhai kar a hla a, mitinin vehicle ei nei seng naw bawk. Hi kawnga khawm hin Imphalah unau Paitehai chun thlan cho ding inhlawfa an ruoi hlak. Khawpui lien metropolitan city-haiah khawm thlan cho chu thil thei lo ang tluk a nih tah. Amiruokchu Kristien ringtu cemetery neituhai an lo um pei a, biek thiem izirin thlan cho pumpel thei a ni tah. Vairama chu flat le quarter chite tea um ei ni tawl leiin, hlasaka lengkhawm bung bung khawm hi a rem nawna chin a um. Hlasak lengkhawm neka inhnem dan į¹ha lem a um am? Ngaituo nawn a į¹ha.
6. Inphum am, inraw? Eini lai chu hmun le hmang ei la hauh a, inphumna ding problem ei la nei nawh. Amiruokchu, ei hriet ding pakhat chu hnuoi hi an į¹hangin a pung thei nawh. Nakie kum 20 hnunga thlanmuol hi ei la hung indaih naw ding a nih. Saprama chu sungkuobing thlan an nei bik tah. A į¹hen chun electric cremation (electric hmanga inraw) an thlang lem. Hienga inraw hi kumzabi 19-na lai Italian daktawrhai hung rawtdawk a nih. Italian ram inpumkhatna suoltu Garibaldi kha inraw a thlang leiin, raw a nih. England-ah chu Sir Henry Thompson, Prof of Surgery, London University, chu Cremation Society indintu a nih. British Parliament khawmin kum 1902 khan danin a lo pawm tah. Kristien ringtu hmasa tam tak martara thi, anni ditthlangna ni loin raw hlumin an um a. A į¹hen chu an thina hmun le rawna hmun hriet thei ta lo tam tak a um. Iengkhawm nisien, hun danga: Kristienhai inraw hi a biblical am, a biblical naw? ti hi la hril lem ei tih. Ei Kohran į¹huoitu le theologian-hai khawmin lo ngaituo ve hai sien. Ei hunin a la phak nawa chu, ei hmabaka thilum ngaituo lawk į¹ul a nih.
Thutlipna: Hieng a chunga rawtna ei siemhai neka į¹ha lem tam tak um a tih. Khawvel inthlak danglam dungzuia ei thilngaihluthai hi ennawn a į¹ul tak zet. Ei hril tah angin digital age-a į¹awngkamsuok khawm “smart” ti a nih deuh vawng ta; “smart mobile”, “smart city” ti dam a nih tah hi tie!. Sietnia ei intawiawm dan khawm ‘smart’ lem, į¹ha lema thaw dan um a tih. Khawvel hrat taka a tlan lai zing hin, mi hnung hnawta į¹hang pal ei tih ti inlau a um. (8th June, 2018).
Hnam dang dan į¹hahai la veng ei tah, An dan suol thik loin.-Lalkhum Keivom.
Ei hriet seng angin ei chengna khawtlang le khawvel hi digital age a ni tah a. Ei khawvel tak khawm ‘khawvel khuote’ (global village) ti hiel a ni tah. Thu inhriettawnna hmangruohai- internet, facebook, tv le satellite-hai leiin khawvela thiltlung po po ei hmabul ela tlung ang vawngin ei hmuh thei tah. Hi kakhawk lei hin khawtlanga ei thil ngaihluthai (social values) le chingdan hlui (traditional values)–hai hi hun inthlakthleng mila ennawn le sukdanglam a į¹ulin an lang tah. Chu thlirna tukvera inthawk chun sietnia ei intawiawm dan le insawngbawlbawl dan į¹henkhat chauh zuk sawrbing ei tiu.
1.Vuina programme hi biekina hmang ni ta sien: Ṭum khat Sap rama Mingohai mithi inthlanaa ka į¹hang a. Funeral Directorate (FD) mithiruong sawngbawltu bik haiin mithikuong (coffin) cheibawl le thlan cho iengkim an thaw vawng a, mipui an į¹hang ve nawh. FD official paliin mithikuong nal taka cheimawi chu pulpit hma taka an sie a. Ka į¹hang ve ni hi nipui lai a ni leiin FD staff mi palihai chun kekawrtluon dum le zakuo var banbul hakin necktie nal takin an suih seng a. Biekin sung inthlana thucha le rawngbawlna iengkim chu Pastor-in a thaw vawng a; conductor hran an um nawh. Bible reading ruok chu lusun sungkuohai laia mi pakhat ruot a nih. Biekina sunpuituhai po po hi thlana mithi vuinaah kan į¹hang nawh. Pastor, FD official le lusun sungkuo hnai zuol hai chauh an fe. Saphai thaw dan po po a į¹ha vawng ei ti nawh a, entawn tlak chu tam tak a um. Ei in bawl dan le compound nei į¹hat dan an ang vawng nawh. A į¹hen compound į¹ha tak tak nei ei um. A į¹hen nawk chu hmun intep le į¹enbarama um khawm ei um. Mi hausa in le mi pasie in an thlau bawk. Ei ram Kristien zaah za insalna ram a ni tah a. Khawsung mithi tu el khawm Kohrana inlawina nei naw ei um nawh. Chuleiin vuina/ ruong inthlana programme tak hi Sap mi var lem hai thaw angin, biekinah thaw ni ta sien. Chanchinbu le mobile-ah thangko ziek pha khawm mithi chu a Kohran inkhawmna zieksa nghal ni tah sien. Suntu dinghai khawmin biekin pan nal nal el inla, a va į¹ha lem ta awm de. Khawpui, hieng Imphal le Delhi-ah hai lem chu a remchang zuol. Hnam dang karah, ei hnam thawdan ti lei ela, rem le rem lo inkhawh em ema hall heih zara thaw bung bung hi a remchang nawna chin
a tam. Tutu khawm biekina inthawkin heih inthla thei ta inla chu a va mawi awm de!
2. Ralna thilpek: Ralna thilpek, sum a ni chun dakipa mani hming, address le mobile number le ziek thlapin biekin khawtkhar bulah plastic bucket-ah thlak el ni sien. Chu chu, inthlana programme hmang zoa makpahaiin zieklobuah į¹ha takin zieklut hai sien. Ei thuring chun, “Nang ruok chun thil I pekin, I kut changtiengin a thaw chu, I kut vawitiengin hre naw raw se; I thilpek chu a ruk a ni theina dingin; chuongchun, I Pa (Pathien) a ruka hmutu che chun thung a ti che” Mt.6:3-4) ti’n a mi hril. A ruka thilį¹ha thaw hi inchuk ei tiu. Ka thilpek hi Pathien le kar thu a ni leiin, ka hming khawm ziek nawng ka tih i ti khawm a, a į¹ha hlei hlei. Thunglet beiseia thilpekin hlutna a nei nawh. Thunglet beisei naw inla khawm, thilį¹ha thaw hrim hrim chu damlai ni lala khawmin malsawmna hi khawtienga inthawkin amani a hung luonglut tho tho hlak.
3. Tuom puon: Ei hnam dana chu mithi chu pahnam inkungkeina dungzuiin a tuomtu ding bik an um hlak. Ka hrietsuol naw chun, mithi chu pasal a ni chun, farhaiin an tuom hlak. Tuom puon hi ei nei bik am?. Hi thua Mark Twin, Pu Zaneisang rawtna kha į¹ha ka ti ngei. Ei thangsuopuon hi hmang pawlawt ta naw deuh inla. Tuom puona hmang ei nuom tal khawmin Hmar puon hmang a į¹ha lem naw dim a nih? Ngaituo nawn a į¹ul. Farnuhai naw lem chun, puona tuom nekin ei phal zat char sumin pe lem el inla, lusunhai phurrik nasa takin sawkzangkhai ngei a tih. Miį¹ha deuh an thi chun tuom puon (thangsuo puon) za chuong dam a ni hlak a; a dawngtuhai ta dingin lawm a um ruolin, zawr chi a ni si nawh; laina le ruolį¹hahai kuoma a thlawna semdar a ni nawk hlak. Thil hlawk lem le hlawk naw hai hi ngaituo nawnin, thil hi thaw hlak inla nuom a um tah.
4. Thlana vuina: Thingtlanga le Tuiį¹haphai dungah chu mipuiin thlan hmuna vuina programme ei la hmang thei a, lawm a um. Khawpuiah ruok thilthaw harsa a ni tah. |um khat Imphala ka um lai hmeithai pakhat nau a thi a. Sunpuitu an tlawm. Vehicle hmu ding meuh a um nawh. Miį¹ha deuh an thi chun vehicle tiem seng lo deuh thaw, bus chen a thlawna hung petu an um. Sietni hin mi rethei le hausauhai inthlauzie an langfie zuol. Imphala unau Paitehai thaw dan į¹ha ka tih. Imphalah chu mithi inah vuina le inthlana programme pastorin a hmang zo a; mithiruong chu tlangval tlawmngai haiin truck-a thakin an va’n zo fel vawng hlak. Hnam dang thaw dan į¹hahai lain, insiemį¹hat pei tum ei tiu.
5.Thlan cho le khawsawt inlengpui: Thingtlangah le Tuiį¹haphai dunga thlan cho hi problem a la nih nawh. Amiruokchu, thlan cho le khawsawt inlengpui hi khawpui lienah chu problem tak tak a tling a. Chengna hmunhai kar a hla a, mitinin vehicle ei nei seng naw bawk. Hi kawnga khawm hin Imphalah unau Paitehai chun thlan cho ding inhlawfa an ruoi hlak. Khawpui lien metropolitan city-haiah khawm thlan cho chu thil thei lo ang tluk a nih tah. Amiruokchu Kristien ringtu cemetery neituhai an lo um pei a, biek thiem izirin thlan cho pumpel thei a ni tah. Vairama chu flat le quarter chite tea um ei ni tawl leiin, hlasaka lengkhawm bung bung khawm hi a rem nawna chin a um. Hlasak lengkhawm neka inhnem dan į¹ha lem a um am? Ngaituo nawn a į¹ha.
6. Inphum am, inraw? Eini lai chu hmun le hmang ei la hauh a, inphumna ding problem ei la nei nawh. Amiruokchu, ei hriet ding pakhat chu hnuoi hi an į¹hangin a pung thei nawh. Nakie kum 20 hnunga thlanmuol hi ei la hung indaih naw ding a nih. Saprama chu sungkuobing thlan an nei bik tah. A į¹hen chun electric cremation (electric hmanga inraw) an thlang lem. Hienga inraw hi kumzabi 19-na lai Italian daktawrhai hung rawtdawk a nih. Italian ram inpumkhatna suoltu Garibaldi kha inraw a thlang leiin, raw a nih. England-ah chu Sir Henry Thompson, Prof of Surgery, London University, chu Cremation Society indintu a nih. British Parliament khawmin kum 1902 khan danin a lo pawm tah. Kristien ringtu hmasa tam tak martara thi, anni ditthlangna ni loin raw hlumin an um a. A į¹hen chu an thina hmun le rawna hmun hriet thei ta lo tam tak a um. Iengkhawm nisien, hun danga: Kristienhai inraw hi a biblical am, a biblical naw? ti hi la hril lem ei tih. Ei Kohran į¹huoitu le theologian-hai khawmin lo ngaituo ve hai sien. Ei hunin a la phak nawa chu, ei hmabaka thilum ngaituo lawk į¹ul a nih.
Thutlipna: Hieng a chunga rawtna ei siemhai neka į¹ha lem tam tak um a tih. Khawvel inthlak danglam dungzuia ei thilngaihluthai hi ennawn a į¹ul tak zet. Ei hril tah angin digital age-a į¹awngkamsuok khawm “smart” ti a nih deuh vawng ta; “smart mobile”, “smart city” ti dam a nih tah hi tie!. Sietnia ei intawiawm dan khawm ‘smart’ lem, į¹ha lema thaw dan um a tih. Khawvel hrat taka a tlan lai zing hin, mi hnung hnawta į¹hang pal ei tih ti inlau a um. (8th June, 2018).