~ Kh. Thangdailo
Kohran hi music le hla thrang naw chun a kim nawh. Kohran ta dingin hla le music hi a bawlhlo an nih. Bawlhlo bo chun hme khom an hnik thei nawh.
Music le hlahaiin kalchar a siemin a suk danglam nasat zie hi hril met ei tih. Sikpui hla le Butukhuong lawm le a dang danghai um naw sien Hmar kalchar hi a mawlin a chanchin hril ding khom tlawm hleng a tih. Cultural music critic ropui takel Roland Barthes chun, thilri(sounds), thillim(images), inchikna (symbols) le codes hai hin ngaituona(myth) a hung siema. Chutaka inthok chun music le cultural theories a hai a hung suok zie a hrila. Mi threnkhat ruok chun music hi mihriem ngaituona a suok ni lovin Pathien thilsiem niin an hril.
Dr. K.Ron Wells, Southern Baptist Church, USA a Music Minister inlar le ropui takel trongbau ngei ka hriet chu hieng ang hi a nih. “Music hi Pathien siem a nih a. SimbĆ¢l(rainbow) hin rong chi tamtak, mita ei tiem thei nĆŖka tam a nei a. Chu ang char chun Music hin kĆ®(key) tam tak a nei a. Piano a key um haiin a man/hmang theilo key tam tak Pathien siem music key an um a. Kohranin Piano-a key umhai cho standard ah ei hmang leiin chuong ang key danghai chu ei ngaisak naw bĆ¢k ah ei pawm noh a. Africa rama inthokin music key danglam tak tak piano-a um lo a hung suoka. Chunghai chu kohranin ei ngaisak noh a. Tulai khawvel rock le pop music haiin an lo dongsong / lĆ¢k leiin kohranin ei chĆ¢n ta lema. ‘Setan music’ ti damin ei hnawl ta lema” tiin poi a ti thu a mi hril. Dr.K.Ron Wells thuhril hi indik hlein ka hriet. Pathienin a mi pĆŖk, ei kalchara um hai hi hnawl lova ei hmang trangkai hi poimaw ĆŖm ĆŖm a nihm Tulai misic chi dang dang hung suokhai khom hi hnawl lova kohran khoma a siemtu Pathien chawimawina dinga ei hmang hi a trul niin ka hmu.
Ei ram (Mizoram) ah Kristienna a hung lĆ»tin SĆ¢p missionary haiin ei culture an hriet thiem tak tak nawh a. Ei kalchar thil poimaw tak tak an mi’n bĆ¢ntir a. Chulaia thil pakhat poimaw ĆŖm ĆŖm, a bova Hmar/Mizo kalchar le music um theilo chu ‘khuong’ a nih. Trongupa ah, “Khuong bova chĆ¢i / lĆ¢m ang el” ti a ni hrim a. Khuong hi pilepuhaia inthoka sakhuo biekna le zuhmuna, a bova um theilo a nih. Khuong chu Setan hmangruo angin SĆ¢p missionary haiin an mi ngai pĆŖk a. Kohran thilthawna le Biekina hai khuong hmang an khap a. Amiruokchu kum 1921 in harnarĆ»npui(revival) a hung tlung meu chun khap ruolloin khuong chu kohran mipuiin Biekin le lengkhawmna a hai a hung laklĆ»t nawk el a ni kha. Ei kalchar music le hla haia Pathien ei chawimawi hi inhoi ei ti bĆ¢kah thlarau tieng a mi chawm nasa ĆŖm ĆŖm lem a lo nih a.
“Hi harnarĆ»npui a hung tlung lai hin Khawvel tieng hla le musuc –PĆ»ma zai le TlĆ¢nglĆ¢m zai hai a hung inlar ve hle el a. Amiruokchu Pathiena thlarau mitvarna nei haiin hnam hla le a thlĆ»k hmanga Pathien hla phuok a trul zie an hung hriet suok a. Pastor Thangngur le hlaphuoktu dang dang haiin ei ni kalchar dungzui le thlĆ»k hmangin hla an hung phuok trana. Ei hla thra tak tak hai hi a hung pieng a nih.”
Rimawi(music) thua hin ka hriet thil pakhat hei hril ve ka nuom. Tringtrang(guiter) hi hla lênglawng/lengzêmhla le rock hlahai sakna a hmang a hung ni hmasa a. Kohran hai chun tringtrang hi an hmu setan khop el. Biekina chawilût an phal ngai nawh. Biekina chawilûtna hmasa tak chu kum 1958 kuma Pu Lalthlamuong Keivom rawia Rengkai ICI Biekina Thralaipawl hlapawl sakna a an hmang kha a nih. Kha trum khom khan Kohran Upa threnkhat chu an lung a awinaw hle a. Amiruokchu tuhin Tringtrang chu ei Hmar kalchar laia thil poimaw le kong tinrenga ei hmang lâr a hung ni tah.
Pastor Thangngur hlahai ei kalchar besana a phuokhai hin Pathien hmangaina hriet le hmu a suk awlsam a. Lungril le thlarau taka Pathien inpâk theina a mi pêk hlak. Pilepuhai tienami mei mei le kalchar besana phuok a ni leia Kristien thuring(doctrine) a kal ti chi an ni nawh. A hnuoia Pastor Thangngur hlaphuok hi hei en chieng met ei tih.
Siâr chunga sîngin remtu,
VĆ¢n Lal ropuizie khi hril thiem lang aw!
Iengtiziea hnuoia a hung am,
A hmangaina hril thiem ka nuom nawk zuol.
Tiena phunchong kƻr duom duom rawh nu,
Ka sang a dang a char;
An hril anga kƻr duom duom Van Lal,
Ropui hmangaina chun;
Hringna tui a mi hung indawn.
Ei kalchar dungzuia hmangaina ei hril uor theipatawp hmanga Pathien hmangaina a hei hril hin, ei hriet thiem el chau ni loin lungril a tawk ngawi ngawi thei a. Phunchong thing, thing chin chi khom nilo, ama le ama hung kur duom duoma, a pârzu fawp/dawn thei dinga hung um chu mihriem ngaituona le nature thil umdâna chu thil theilo a nih. Pathien hmangaina ruok chu chuong ang chu a ni zie a tarlang chieng a. Vawisun ni chen hin hi hla hi ringtuhai ta dingin a la thlum êm êm zing a. Chuleichun hieng ang kalchar hlahai hi sawisel le hnawl chi an ni noh. Hnawl nêk hmanin hieng ang hla phuoktuhai hi infuiin an hlahai hi ei ngaihlut pêk hi thil trul tak a nih.
Tulai Mizoram a chun ei kalchar dungzuia hlahai ngaihlut le phuok hi nasa takin suklarin a um niin an langa. A hnuoia hla khom hi Review thawtu haiin hieng anga ziek thrat nisien an hung ti hiel el.
A hun lo thleng tur chu kan nghakhlel hle,
Lawmna Pialrâl min hruaikai ang;
Aw lawm takin kan HNAM ZAIIN,(Aw trhen lovin lungduhte nĆŖn)
Chatuan pâr tlânin Lalber kan awi ang
Pathien thu hin ei kalchar hi a siem thra theia. Chun, Pathien thu le ei kalchar ei thre hran leiin kalchar dit um lo tak, gun kalchar, hlemhlĆŖt le depdĆŖt kalchar ti hai ang hi ei hnam kalchar ah an hung inzĆŖllut ni mei a tih. Chuleichun, ei kalchar hmangin Pathien ei biekin ei chawimawi ding a nih.
Thutawpna dingin tulaia Hmar kalchar dungzuia C.Lalthunglien phuok hi lungril takin sak seng ei tiu.
1.SĆ¢ppui nun ka ngaisang nawh, kan ram ah,
Lal thisena pieng thlân khêl ram mi hai;
Kan ram kan hnam le kan trawng,
Sukmawitu ding Lal ruothai kan nih.
Kan ram kan hnam sukmawitu,
Thlânkhêl ram mihai kan nih;
Kan trawng ngeiin Lalpa’n a mi biek,
Lawmman dang ka dit chuong nawh,
Ka rochan Krista ah ka lung a awi.
2.KhawvĆŖlin varna, thiemna an zong a,
An tling vong nawh ie,hnuoi rongbawl dingin;
Kan ramthar chu a dang ngei’
Milien michƮn angkhatin kan lengza.H
August 29, 2014
Kohran hi music le hla thrang naw chun a kim nawh. Kohran ta dingin hla le music hi a bawlhlo an nih. Bawlhlo bo chun hme khom an hnik thei nawh.
Music le hlahaiin kalchar a siemin a suk danglam nasat zie hi hril met ei tih. Sikpui hla le Butukhuong lawm le a dang danghai um naw sien Hmar kalchar hi a mawlin a chanchin hril ding khom tlawm hleng a tih. Cultural music critic ropui takel Roland Barthes chun, thilri(sounds), thillim(images), inchikna (symbols) le codes hai hin ngaituona(myth) a hung siema. Chutaka inthok chun music le cultural theories a hai a hung suok zie a hrila. Mi threnkhat ruok chun music hi mihriem ngaituona a suok ni lovin Pathien thilsiem niin an hril.
Dr. K.Ron Wells, Southern Baptist Church, USA a Music Minister inlar le ropui takel trongbau ngei ka hriet chu hieng ang hi a nih. “Music hi Pathien siem a nih a. SimbĆ¢l(rainbow) hin rong chi tamtak, mita ei tiem thei nĆŖka tam a nei a. Chu ang char chun Music hin kĆ®(key) tam tak a nei a. Piano a key um haiin a man/hmang theilo key tam tak Pathien siem music key an um a. Kohranin Piano-a key umhai cho standard ah ei hmang leiin chuong ang key danghai chu ei ngaisak naw bĆ¢k ah ei pawm noh a. Africa rama inthokin music key danglam tak tak piano-a um lo a hung suoka. Chunghai chu kohranin ei ngaisak noh a. Tulai khawvel rock le pop music haiin an lo dongsong / lĆ¢k leiin kohranin ei chĆ¢n ta lema. ‘Setan music’ ti damin ei hnawl ta lema” tiin poi a ti thu a mi hril. Dr.K.Ron Wells thuhril hi indik hlein ka hriet. Pathienin a mi pĆŖk, ei kalchara um hai hi hnawl lova ei hmang trangkai hi poimaw ĆŖm ĆŖm a nihm Tulai misic chi dang dang hung suokhai khom hi hnawl lova kohran khoma a siemtu Pathien chawimawina dinga ei hmang hi a trul niin ka hmu.
Ei ram (Mizoram) ah Kristienna a hung lĆ»tin SĆ¢p missionary haiin ei culture an hriet thiem tak tak nawh a. Ei kalchar thil poimaw tak tak an mi’n bĆ¢ntir a. Chulaia thil pakhat poimaw ĆŖm ĆŖm, a bova Hmar/Mizo kalchar le music um theilo chu ‘khuong’ a nih. Trongupa ah, “Khuong bova chĆ¢i / lĆ¢m ang el” ti a ni hrim a. Khuong hi pilepuhaia inthoka sakhuo biekna le zuhmuna, a bova um theilo a nih. Khuong chu Setan hmangruo angin SĆ¢p missionary haiin an mi ngai pĆŖk a. Kohran thilthawna le Biekina hai khuong hmang an khap a. Amiruokchu kum 1921 in harnarĆ»npui(revival) a hung tlung meu chun khap ruolloin khuong chu kohran mipuiin Biekin le lengkhawmna a hai a hung laklĆ»t nawk el a ni kha. Ei kalchar music le hla haia Pathien ei chawimawi hi inhoi ei ti bĆ¢kah thlarau tieng a mi chawm nasa ĆŖm ĆŖm lem a lo nih a.
“Hi harnarĆ»npui a hung tlung lai hin Khawvel tieng hla le musuc –PĆ»ma zai le TlĆ¢nglĆ¢m zai hai a hung inlar ve hle el a. Amiruokchu Pathiena thlarau mitvarna nei haiin hnam hla le a thlĆ»k hmanga Pathien hla phuok a trul zie an hung hriet suok a. Pastor Thangngur le hlaphuoktu dang dang haiin ei ni kalchar dungzui le thlĆ»k hmangin hla an hung phuok trana. Ei hla thra tak tak hai hi a hung pieng a nih.”
Rimawi(music) thua hin ka hriet thil pakhat hei hril ve ka nuom. Tringtrang(guiter) hi hla lênglawng/lengzêmhla le rock hlahai sakna a hmang a hung ni hmasa a. Kohran hai chun tringtrang hi an hmu setan khop el. Biekina chawilût an phal ngai nawh. Biekina chawilûtna hmasa tak chu kum 1958 kuma Pu Lalthlamuong Keivom rawia Rengkai ICI Biekina Thralaipawl hlapawl sakna a an hmang kha a nih. Kha trum khom khan Kohran Upa threnkhat chu an lung a awinaw hle a. Amiruokchu tuhin Tringtrang chu ei Hmar kalchar laia thil poimaw le kong tinrenga ei hmang lâr a hung ni tah.
Pastor Thangngur hlahai ei kalchar besana a phuokhai hin Pathien hmangaina hriet le hmu a suk awlsam a. Lungril le thlarau taka Pathien inpâk theina a mi pêk hlak. Pilepuhai tienami mei mei le kalchar besana phuok a ni leia Kristien thuring(doctrine) a kal ti chi an ni nawh. A hnuoia Pastor Thangngur hlaphuok hi hei en chieng met ei tih.
Siâr chunga sîngin remtu,
VĆ¢n Lal ropuizie khi hril thiem lang aw!
Iengtiziea hnuoia a hung am,
A hmangaina hril thiem ka nuom nawk zuol.
Tiena phunchong kƻr duom duom rawh nu,
Ka sang a dang a char;
An hril anga kƻr duom duom Van Lal,
Ropui hmangaina chun;
Hringna tui a mi hung indawn.
Ei kalchar dungzuia hmangaina ei hril uor theipatawp hmanga Pathien hmangaina a hei hril hin, ei hriet thiem el chau ni loin lungril a tawk ngawi ngawi thei a. Phunchong thing, thing chin chi khom nilo, ama le ama hung kur duom duoma, a pârzu fawp/dawn thei dinga hung um chu mihriem ngaituona le nature thil umdâna chu thil theilo a nih. Pathien hmangaina ruok chu chuong ang chu a ni zie a tarlang chieng a. Vawisun ni chen hin hi hla hi ringtuhai ta dingin a la thlum êm êm zing a. Chuleichun hieng ang kalchar hlahai hi sawisel le hnawl chi an ni noh. Hnawl nêk hmanin hieng ang hla phuoktuhai hi infuiin an hlahai hi ei ngaihlut pêk hi thil trul tak a nih.
Tulai Mizoram a chun ei kalchar dungzuia hlahai ngaihlut le phuok hi nasa takin suklarin a um niin an langa. A hnuoia hla khom hi Review thawtu haiin hieng anga ziek thrat nisien an hung ti hiel el.
A hun lo thleng tur chu kan nghakhlel hle,
Lawmna Pialrâl min hruaikai ang;
Aw lawm takin kan HNAM ZAIIN,(Aw trhen lovin lungduhte nĆŖn)
Chatuan pâr tlânin Lalber kan awi ang
Pathien thu hin ei kalchar hi a siem thra theia. Chun, Pathien thu le ei kalchar ei thre hran leiin kalchar dit um lo tak, gun kalchar, hlemhlĆŖt le depdĆŖt kalchar ti hai ang hi ei hnam kalchar ah an hung inzĆŖllut ni mei a tih. Chuleichun, ei kalchar hmangin Pathien ei biekin ei chawimawi ding a nih.
Thutawpna dingin tulaia Hmar kalchar dungzuia C.Lalthunglien phuok hi lungril takin sak seng ei tiu.
1.SĆ¢ppui nun ka ngaisang nawh, kan ram ah,
Lal thisena pieng thlân khêl ram mi hai;
Kan ram kan hnam le kan trawng,
Sukmawitu ding Lal ruothai kan nih.
Kan ram kan hnam sukmawitu,
Thlânkhêl ram mihai kan nih;
Kan trawng ngeiin Lalpa’n a mi biek,
Lawmman dang ka dit chuong nawh,
Ka rochan Krista ah ka lung a awi.
2.KhawvĆŖlin varna, thiemna an zong a,
An tling vong nawh ie,hnuoi rongbawl dingin;
Kan ramthar chu a dang ngei’
Milien michƮn angkhatin kan lengza.H
August 29, 2014