~ H. Zaneisang.
Ei ṭawnga ‘rimawi’ ei ti hi ieng tina chie am a nih, ti indawnna siem inla, mi tam tak chun, ‘Rimawi chu sâphaiin ‘music’ an ti hi a nih, ti’n ei hrilfie tlângpui ring a um thei. 21st Century-in music umzie a tarlang dân hei hril vak ei tih. ‘Music is the art of making sound in a rhythmically organized, harmoniously form either sung or produced with instruments, and usually communicating some idea or emotion’ ti a nih a. Hi hrilfiena dungzui hin chu, musical instrument rema hla ei sakhai po po hi ‘rimawi’ or ‘music’ a nih ti thei ei tih. Hlasak kher ni lo, musical instrument hmangin, rimawi khawm rem thei a nih tina a ni chu
Anleh, musical instrument hrang hrang (khuong ṭhangin) rem puma hla ei sakhai po po hi, mi tin ta dingin rimawi le ngaithlâk inhawi nîng a ti ? ti’n indawnna siem inla, kei hi thuziek ziektu dawnna chu “A ni nawh” ti nîng a tih. Nunghâk le tlangval insaina le inzaihlêmna hlahai chu nunghâk le tlangvâl tam tak ta dingin rimawi ni sienkhawm, sakhaw rawngbâwltuhai ta ding chun ‘rimawi’ a ni ring a um lêm nawh. Ringtuhaiin Pathien ei chawimawina le ei inpâkna hla, ei hlimpui êm êm hai khawm hi, Isu ringnawmihai ta ding chun rimawi a ni ring a um naw bawk. Chun, Pathien inpâkna hla, ringtu tam tak thlarau nun châwm thei hla thu ṭha, hlasak thiemhaiin mawi le thiem taka an sak, ei ngai nghawk nawhai khawm hi, damnaw, khum chunga natna tuor, ningintela inlet vêl el ta ding chun rimawi ni lovin, ‘risie’ le nghawkum a ni thei zie a tak ngeia hretu ni ve tahin kan hriet.
Ei ram, ei society-a lem hin chu, Krismas le Kum thar boruokin a mi chîm lai lem hin chu, biek in le khawlai dunga Krismas hla sak ri, zîng le zân, nuom le nuom naw thu hrim indawn lova min ngaithlâktirtu an tam hlak ti ro maw? Iemani châng lem chu ngaithlâk bîk ding um lo hiel khawpin pansak panthlang, sim le hmar, sak le thlangah ei inri nâwk chêlchûl ding chu niâwm a na. Ei hla ditzâwnghai khawm mani inah, mani ngaithlâk inhawi tâwk a her ring el ding kha, pansak panthlanghai ta dinga rimawi ni lo, risie le nghawkum khawpin, inring tak taka insaktir nuom pâwl hlak ei bo chuong nawh. Kohran Ṭhalai Pâwlhai khawm, hlasak inhawina tâwka ei sound system-hai control nêkin, ‘kan ri mihaiin mi hre naw rawi an tih’ ti inlau niâwm fahranin an ring theipatâwpa an hei her ring hlak hi chu, Pathien inpâk ni lovin, ‘mani le mani inpâkhai’ ti chu, ei nina indiktak ni sien a hawi vil vel thei vieu i ti ve naw maw?
Kristien-hai ei hunpui Krismas le Kum Thar a hung hnai nâwk mêk tah a; biek in le khawlai dunga Krsmas hla sak ri, zîng le zânah, nuom le nuom naw thu hrim indawn lova min ngaithlâkluitirtu an hung tam nâwk mêk ta ding a nih a. Iemani châng lem chu, ngaithlâk bîk ding um lo hiel khawpin pansak panthlang, sim le hmar sak le thlangah ei inri nâwk chêl chûl ding a ni âwm a. Ei hla ditzâwnghai khawm mani inah, mani chauva ngaithlâk inhawi tâwka her ring el ding kha, pansak panthlanghai ta dinga rimawi ni lo, risie le nghawkum khawp, inring deu deuva play nuom pâwl um rêk ngei ei tih ti hlak chu, zîngah khawsak tieng nisa a hung suok nâwk ding ti ei hrietchieng anga hril chieng ngam a ni bawk si.
Kristien Ṭhalai Pâwl-hai le nupui papui Krismas le Kum Thar lêngkhâwm khawm, hlasak inhawina tâwka an sound system-hai her ring nêkin, ‘kan ri mihaiin mi hrenaw rawi an tih’ ti inlau niâwm fahranin, an ring theipatâwpin hei herring nâwk rêk ei ta; a fâwnin ei fâwn nâwk hlup hlup el ding chu niâwm a n’a; damnaw khumbeta zâl, ei ri hrephâk chinhai chu an ning a van tel rêk âwm ngei. Hieng thil tê tê hi ka ngaituo châng chu, ei hunpuihaia Pathien inpâk lêngkhâwm ei tihai khawm hi, ‘Pathien inpâk ni lovin, mani inpâk le mani hlimna ringawt hnawt ei ni tak naw manih aw ? ka ti hiel hlak.
Ringtu kristien ṭha le ringum nia inngaihaiin, Pathien chawimawi le inpâk a, ei chungah Pathien khawm lâwm vieu dinga ei inngai lai zing hin; ei unau le ei mihriem chanpui, a bîkin damnawhai ta dinga harsatna intluntu ei ni pal el chun; Pathien inpâka lêngkhâwm e ti lovin, Pathien hi ei chungah a lungni naw vieu el dî’m chu maw? Kei chun ka hriet nawh. Amiruokchu, hi thil pakhat ruok hi chu ka hriet; ‘Damnaw mangang, natna inrik tuor mêkhai ta ding chun, Pathien inpâkna hlasak ri khawm hi risie le nghawkumah an chang thei, ti le, biek in sûnga kohranhai ṭawngringna ri nghawk ngawi ngawi, amiruokchu, kohranhai hrietthiem naw inlau leia an sûnghaiin an sawisêl ngam si lo, hi khawvêl lo suoksan tahhai lai khan an um’ ti hi. Chu umzie chu, mi ṭhenkhat ta dinga rimawi chu, ṭhenkhat ta ding chun ri sie le nghawkum a nih tina a ni chu. Chuleiin, nang mimal, pâwl le ieng kohran khawm ni la; i microphone ri, i tape ri le i hlasak ri kha, mi ṭhenkhat, a bîkin damnaw le induthaw taka mani subject hriet tuma nasa taka ṭhang la mêkhai ta dingin ri sie le nghawkumah an chang thei, ti i lo hriet nawn nâwk ding ni a.
Microphone her ring taluo leia mani mihriem chanpuihai (a bîkin damnawhai) ta dinga harsatna siem lo dinga inchûktirna sin hi, Tlâwmngai Pâwl-hai chanvoah ka lo sie hlak a. Amiruokchu, annia inthawk ieng riva khawm hriet ding a um si naw leiin; kil khatah tiemtu ṭhenkhathai mi rêl ding khawm tuor huomin ka hung ziek rêk a ni hi. Keima rau raua chu ka dam lai a ni leiin, Ṭhalai Pâwl-hai hlasak le kohranhai lêngkhâwm hlasak ri khawm ngainuomum ka tih. Amiruokchu, ei hunpui, mi tin nghâkhla Krismas le Kum Thar hung tlung nâwk a ta; mihaiin a suok ni ni lo, pieng ni khawm ni lo, A PIENGNA lâwma zai hla an rem lai, Hmar ṭawng hmanghai chêngna hmun phawta kohranhai lêngkhâwmna le khawlai dungah, ṭawng ringna inring tak taka her ringin, ‘A SUOK NI’ lâwmin ei inri nâwk tleng tlung ding mawl hi ka huphur lâwk. (Khawlaia inthawk khawlai pan dinga ‘a suok ni’ am ie ? Jerusalema inthawk Bethani khaw pana a suok ni maw ?) Tu kum Krismas a inthawk bêk chu, A suok ni lâwm ta lovin, A pieng ni lâwm bawk lovin; mihai angin ‘A PIENGNA’ lâwmin zai rem ta inla nuomum ka ti bâkzel ie ! Nang Pu Sawmvêl Zate, Muolhawi ah Upa Hlikam-hai leh Krismas in hmang châng khan, a ieng tak hî’m lâwmin zai in lo vâwr ve hlak hrim hrim lie ? A suok ni am, A pieng ni ? an naw leh A piengna ?
Lam sîrah ei lo pêng hla met tâk leiin ei thupui ah kîr nâwk tâng ei ta. Music instrument hrang hrang, an naw leh khuongpui leh zai hla sak ri chau naw khawm hi, rimawi a tam thei vieu âwm ie. Ka hringnun ka hei thlîrkîr a, thingtlâng naupang ti takah, châwlkâr khatah vawi khat bâk insil lo, ka nu’n a kut ngeia a mi khâwngpêk tuolzakuo inphawbam el, bal inkhâwn rât el hâkin; hnuoi tieng zakuo’n a thup bâk ruok chu inthên nal nal puma ka tlân chawn chawn hlak lai a, ka piengna nu le pa’n ka hming khawmin mi ko lova ‘Tawia’ tia an mi ko ri le, zânah puonri hnuoiah, nu le pa kârah thlamuong taka châwlin, khawvêla mi hmangaitu tak ka piengna nu’n ka lua hrik dap puma David-in Goliatha a that thu le Bible-a Pathien mihmanghai chanchin a mi hril hlak bâka rimawi ka ta ding chun a um chuong nawh.
Thing del lo lung del lo na na na chu ka hung leikâng ve pei a. In le ramah nu le pa an nitin sinah ka la ṭhangpui thei hma, ka sanghai kîlkâwi a, in nghâka zân tieng fâk rawngbâwltua ka ṭhang theia inthawk thingtlâng ram ka suoksan ni chen khan, nipui hun, sûnchang nisa sat vawl vawl hnuoiah, kan panthlang lâmkhuong kûnga ngîrtling inhrâm ri le; nipui lai nisa inṭêng tûk el chu favâng nisâ’n hung hluohlânin, favâng nisa mawi tak hnuoiah, inse lêra uleu-in, ‘U leu rawh, u leu rawh’ a ti lau lau bâka rimawi le khawsâwtum kha ri dang um chuongin ka hriet ngai nawh. (U inhlieu rawh, U inhlieu rawh a ti niâwm tak a nih. A tienami chu hun dangah aw)
Chuong rimawi ei zuk hrilhai po po chu tu ta bîk khawm ni lovin, nakâwra hrie a, ngainuomum tihai phawt ta dinga rimawi an nih. Tukhawma ‘ka ta ding bîka rimawi’ ti thei an um nawh. Mihriem hi ei pieng suoka inthawk ei puitling, ei thi ni chenin, rimawi ei ti zâwng hi mimal nuna khawm an thlâk zut hlak âwm ie. Kei hi thuziek ziektu ngei khawm hi râwl thar nungchang ka hung hriet ṭan vea inthawk tu min chûktir khawm ngai ṭhak lovin tleirâwl (opposite sex) ngainatna ka hung nei ṭan a. Hun a hung fe pei a, inngainatna narân el ni ta lo, dam sûng khawsak rêlpui dinga ka mi ditzâwng, leilung insieng hma daia Pathienin, Buongi nu le Lalremkim pi ni dinga a lo ruotlâwk (?) hi ka hei tawng a. Ni khat chu ngam le ngam lo, râwl inlap nar nar a, “Ka hmangai che a; kum tluonga rûn hmuna lêng dingin ka thlang che a. Ka hmangaina che chu hmangaina vêkin i mi dawn lêt el thei naw maw ?” ka hei ti ta phawng el a. Ama’n a bau a kâk hma second tlâwmte sûng khawm chu, hmangaina biethu kan hlân chu hnâwl el rawi a ta, ti ṭitthâwngna leiin chatuon ang hiela sâwta ka hriet kha, “Kei khawma ka hmangai che,” a hung ti nêka ‘rimawi’ kha ka ta ding chun khawvêlah a um nâwk tah âwm nawh ie.
Chuongchun, ka ta dinga khawvêla rimawi tak, ‘kei khawma ka hmangai che’ ti ṭawngbau chu, râlkânga ngaithlâk zing ringawt chun, thu chu taksâ’n an chang thei naw ding a nih ti ka hriet tlat leiin, a nu le pa remti le ti naw khawm ûksak lo chun, iengkim, a thlum a al fa tlâng dingin ka inah ka ṭhuoi lût tah a. Pathien malsâwmna dawng peiin rîl a ra malsâwmna nau nuhmeitê kan nei a. Ka naunu chun ṭawng a hung inchûk ṭan a, kei pieng tîra inthawk ‘pa’ la hlaw ngai hrim hrim lo, ka naunu’n ‘PA’ tia a mi ko hmasatak ri dâm kha, khawvêla rimawi tâwpkhâwk chu a va ni ngei. Pa ni ngai lo, nauhaiin ‘PA’ tia an mi kona râwl hi, kei chau ni lo, pahai po po ta ding chun rimawi a tling ngei ring a um. Ei hmangai ei nauhaiin Pathien malsâwmna nau an hei nei nei a; ei tuhaiin ‘PU PU’ tia an mi hang ko lem hi chu, hieng nêka rimawi lem hi khawvêlah a um ta ding a ?
Awleh, tu midang ngaidân khawm indawn lova ei zuk ti tina a inthawk chun, ei ṭawnga ‘Rimawi’ ei ti hi, musical instrument hrang hrang leh rema hla ei sak chau hi rimawi ni lovin; thil ri dang danghai khawm hi, ngaithlatu ngaithlâkna nakâwr le lungrila zirin, ieng thil ri khawm hi ‘Rimawi’ an chang thei a, risie le nghawkuma khawm an chang thei bawk tina a ni chu. Rimawi (music) ei ti tak, hla thu ṭha le thlûk ṭha bawk, musical instrument leh, ṭhalai haiin tiem taka an sak khawm hi, mi tam tak ta dinga ‘rimawi’ a ni lai zingin, ei mimal le sûngkuo programme mi sukbuoi khawpa inring le inngailuitira ei um pha chu, rimawi ni lovin risie le nghawkumah an chang hlak. Natna tuora ningintela mani khuma intâl elhai ta ding lem chun, mihaiin hlim taka Pathien inpâkna hla an sak khawm, risie le nghawkumah an chang thei el bâkah, a saktuhai chen theida thei a nih ti an lang fie hle.
A iengpo khawm ni sien, ei magazine chitea hin “Rimawi’ ka ti le ‘Risie’ ka ti thil chi hrang hranghai ka hril vawng thei naw ding a ni leiin tu huna ta ding chun dittâwk tum ei ta. Hun iemani chena inthawk, rimawi lo le rimawi ka ti takhai pakhat ve ve chau hrilin ei thu suktâwp ei tih. Tulaia ri mawi lo le nghawkum ka ti tak chu, “I va tar ta de !” ti hi a nih. A khing tiengah chun, “I la va tlangvâl de” ti le ditsakna ṭawngbau hrim hrim hi RIMAWI ka ti takhai chu an nih.
