Mihriem hi rannung anga a ruol ruol a inpawl (social animal) le khawsa a khawtlang dan le dun mumal tak leh chengna le umna hmunbik neiin khawvel hmun hrang hrangah Sungkuo bing bingin ei um tlang a. Ei ni khawm ei khuo le veng-ah Hnam-khat tawng hmunkhat khawm ni inla Sungkuo bik neiin ei khawsa a. Chuleiin, Sungkuo le Kristien Sungkuo a pawimawna Kum 2007 khan ziekin Khawnvar Le Thuhriltu Journal/Magazine-a insuo ani tah nghe nghe. Tuta tum ruok chuh Mihriem Nunphung hung intan dan le bulthut, chutaka inthawka Sungkuo hungsuok danhai hi hrietchieng a pawimaw hle’n ka hriet a, Mihriem tobul le insiemdan mithiemhai tlirna tukver ah tanin tawite te’n hei suklang tum ei tih.
EVOLUTION THEORY :
Scientist-hai chun leihnuoi hi Kum Makteduoi 400
B.C. neka upa ni dingin an zeldin a. Kum
Makteduoi 300 B.C. laivel khan khawvel hi hringna nei pakhat khawm um
lova re thuop anga ngaiin chuhnung kum iemani chen a thilhring chite a hung
inlang a, chu Bacteria tiin an inbuk
a; Mit lawnga hmutheilo, Enlenna (Microscope) hmanga hmuthei hringna nei an
nih. Chu thilhrik chite inthlapung peiin umna/chengna boruok angin piengphung
hrang hrang nei a chi intlasawngpei ni dingin an ring. Chu hung inthlakdanglam
pei chun thilhring danglam le mak tak tak an hungsuok a chuonghai lai a
Ransa ke pali nei le piengpui varna nei
Mihriem le inhnai hrietthei hmasatak chuh Mammals
hi a nih. Hieng rannung-hai lai a nau pai a hringve chi, Nu nenetui a
chawmlien Kut, Ke, Lu, Thluokbawm, Thin, Chuop, Thisen lum nei Ransahai chuh
ani leiin Animal (Ransa) tiin an
inbuk tah a nih. Mammal eiti a khawm hin piengzie in-ang naw, Sungkuo chi tum
tum an hungsuok nawk pei a.
Hieng Ransa ( Animal) eiti hai hih Kum Makteduoi 64 B.C. laivel khan khawvel an hluo
tan a, an ni lai a var tak chu Zawng
chi hi a nih. Zawng hi chi hrang hranghai hi a huhouva (Group)/Sungkuo a khawsa
chuh an nih ti vawisun chen khawm hin hmutheiin an um reng a nih. Hun iemani
chen hnunga Zawng lien chi thenkhat Chimpanzee, Gorilla le dang danghai chuh
Thinglera khawsa talovin hnuoia fak zawngin, Ke pali-in an lawn phawt a, chu
hnungah Ke pahni-in an hung lawn tan nawk a, an Ke hnungtieng chuh lawnnaa
hmangin, an hmatieng ruok chuh nuom nuom thawtheina le hmangruo siemna Kut-in
an hung hmang ta pei a, a tawp a chun Mihriem angin an hung ngir-tlun at thei
tah a. Chuh, Mihriem hmasa HOMO ERECTUS
(Homo-Mihriem, Erectus-Ngil)/APE MAN tiin chuonglaia a var le hriet lar deua
ngai an Ru hieng- Luru, Malpuiru, Khakru, Kut le Ke ru-hai an hmu/chosuokna
hmun dungzuiin an hming an siem pekin hieng- Java Man, Peking Man, Nebraska
Man, Piltdown Man, Neanderthal Man le dang dang ti a hung nih.
Chuleiin, Zawng Sungkuo hi Kum Makteduoi 27 B.C.vela
um ni dingin an ring a. Hun a liempei a, kum 40,000 B.C.vel liemta khan an
khawsak le nun a changkang ta vieu a. Chu inthlasawngpei chuh Mihriem nun
intanna a hung ni a. Kum 12,000 B.C. hnungtieng lem khan chu Lo neina chang
hrein Wheat, Barley, Maize dam chingin Beram dam Kel dam vaiin an khawsa ve ta
a. Chuleiin, Baibul puotieng suinaa inthawka tlir chun Mihriem nunphung le Sungkuo
intanna hi Kum 8000-7000 B.C. vel khah ni dinga ring a nih. Mihriem chanchin
suitu (Anthropologist) hai khawmin Mihriem nunphung le Sungkuo (Family) a hung
intanna le hungsuok dan hi chipchier deuvin an sui dawk thei bik chuong nawa
chuh khawvel inthlakdanglam peiin a hung relsuok ngei chuh an ringdan a nih.
Sungkuoa inenkawlna bik a um hma chun
ransahai ang bawkin mumal umlo takin nuhmeiin nau an nei khawma Pa bik umlova nun
inpher neinuoia um hlak khah, nuhmei-pasal bik neia nauhai le khawsakna ding
ngaituo’n Puk le hmun remchang zawngin Ransa dang laka invenghim nachang le
mumal nei taka Sungkuo siema khawsak relna chang an hung hriet ta pei a nih. Hi
Evolution Theory-a Mihriem hung intan dan le Sungkuo suok dan an ring le hmu dan
tlangpui a tawi thei anga ei hei tarlang chuh a nih.
CREATION THEORY :
Mihriem Zawng thla nia suisuoktu Charles Darwin le
mithiem dang danghaiin an pawm thei derlo chuh Baibul-a ei hmu ‘A tirin
Pathienin hnuoi le van le a sunga um po po a siem a, Nikhat a inthawk Ninga
sung khawvela thil um po po a siem zo vawng hnungin ama angpui Mihriem Adam le
Evi (pasal le nuhmei) nupa a siem’ ti hi a nih. Chun, Mihriem a siem ruol
ruolin Sungkuo hmasatak an din pek nghal
bawk a. Mihriem a siemhai umna dingin Eden huon a buotsai pek a; Chutaka chun
inhawi takin an khawsa a, theira chitinreng hnieng-in-hnar taka an fakding a
buotsai pek bawk. An sungkhuo khawsak danding chenin a rel pek a, thaw ding le
dingnaw, fak ding le ding naw, chu chau nilovin khawvel a Ransa le thil dang
danghai chunga thuneina khawm a pek a, mal a sawm a, a Mihriem siem Adam le
Evi-hai nupa chuh an chetdan le an Sungkuo khawsak dan chuh a hmuin a lung a
awi a, tha a ti bek bek a, a en nghawk nawh
a, an kuoma um zing a nuomin, a kan hlak ti a nih.
Amiruokchu, khawvel mithiemhai tlirna tukver hi
Baibul thiem tamtak haiin tlawp naw hai sienkhawm a tirin Pathienin Hnuoi le
Van a siem a (Gen.1:1) ti hi an ring naw lei ni lovin Gen. 1: 1na le Gen. 1:
2na inkar hih kum zabi zawng a sui khawma hun sawt tak ni dinga ngaidan an nei
ve tho. A san chuh, a thilsiem duthusam le thafamkima a ngai chuh Setan
(Lucifar) suktlawmna dingin Hnuoi le Van a siem chuh suksiet vawngin a um a,
hremna namenlo tuokin Zingtieng naupa lei chun Hnuoi le Van ruok huoiin a hun sawt
tak a sie hnung a Gen.1:2 hin a sunzawm anga ngaidan an nei a, chuh, GAP THEORY
ti a nih. Chun, mithiem haiin DAY AGE THEORY an ti Niruk sung a thilsiem khawm
hih “Nang a ngai chun Kum sangkhat hi zan vengkhat ( Nikhat) sung ang chau a nih
(Sam No. 90 : 4) “ ti le “ Lalpa ngaia chun Nikhat khawm Kum sangkhat ang a na, Kum sangkhat hi nikhat ang chau a nih”
(II Peter 3:8 ) ti a ni si chun hi theory nikhat a ti hih Kum sangkhat sung pei
khawm a ni thei leiin Niruk ati hih Kum 6,000 vel khawm thil ni thei dinga
ringna nei pawl khawm an um ve tho.
Chun, kum thua hin Scientist-hai sui anga Kum upat
dan sui thei dingin Baibul hi ziek a ni ve naw tlat leiin ‘a tirin’ tihi innghatna ding chu ni’l a ta. Ei chengna khawvel
upatzie ei mithiem (Scientist) haiin Mihriem le Sungkuo insiem tanna hi Kum
Vaibelse tamtakin suisuok hai sienkhawm ‘a
tir’ ti neka upa hi a ni thei chuongnaw leiin khawvel mithiemhai suidan le
khaikhin dingchun ‘a tirin’ ti
chu an bul lem hrim hrim a, mithiemhai
tlirna le ringdan po po a pei/hnawl tlak vawng ni’n an lang.
Iengkhawm
nisien Mihriem nun intanna le Sungkuo insiemdan a chunga Theory pahni tlawmte
te ei hei tarlanga inthawk Creation Theory Baibul-a ei hmu neka inril le chieng fek fawka
inziekna chuh khawvel mithiem haiin
ramtin ramtang kei fanin thaw hai sienkhawm belchieng dawl, hmu theia ziek le
zawm ding Evolution Theory-a hin a um nawh a. An suia an ziek rawn po leh pawm
dan, ngaidan le inselna a tam a, a buorchuorin a dal deu deu el. Chuleiin,
Mihriem nun le Sungkuo chanchin sui ding chun Creation Theory/Creation hi ei
pawm ding le Sakhuonaa khawm Christien-hai thuring bulpui chuh a nih.
SUNGKUO (FAMILY)
A chunga ei thu inbuonpui le inzawm hin Mihriem hi
khawvel hluobit tuding le a chunga rorel dinga Pathienin alo ruot ei ni leiin
Sungkuo bik nei a mumal um taka khawsa ding le cheng dinga ami siemhai ei nih.
Chuong nilovin ka Nu, ka Pa, ka Nau ti bik umlovin mani tlat tlatin mumal um der
lovin khawsa/tla ta mur mur inla Ransa-hai ang mei meiin inditsakna, hmangaina,
lunginsietna umlovin ‘A ru no no suok’ thaw’n insuol, inhal, invuokhlumna/inthatna
tam a ta, pung hratnaw hleng ei tih. Entirnan – India rama khawm Andaman and
Nicobar-a Jarwa, Shampen hnam hnufuol, Sawrkar thangpuina khawm hmang tangkai
nuomlova ning ninga khawsahai hi an population pung nekin tlawm tieng a panpei
a, Jarwa hai lem chuh an rengin 600-700
bawrvel chauva ngai an ni tah.
Chubakah, mani a fak zawng theilo Pitar, Putar
damnaw natna khirkhan nei le piengsuolhai tading lem chun thi nghak seng seng
rin a um zuol hle ding ning a tih. Chuleiin, Mihriem hi khawvela thilsiem po po chunga rorel dinga ruot, ama
(Pathien) angna neia siem, a hringna intawmpui eini leiin rorelna mumal tak nei
a inrem tlang diel diela Sungkuo indin a inhawi taka nun chen a van nun intem-lawkna
ding a Pathien thuruk inthup le a thiltum chuh a nih.
Chuongangin, nunphung umzie nei, nundan mawi,
khawtlang rorelna tha le thildang Mihriemin ei mamaw zuolhai chu Sungkuo inchuktirna
ah an tan phawt a tul leiin khawtlang nun inchukna (Sociology) tienga
mithiemhai chun ‘Mihriem Ransa-hai neka ei hlutna chuh hieng- Nundan tha le
mawi, Inza umna, Hlutna, le dang danghai hih ana, chu Inchukna School pawimaw
hmasatak chuh Sungkuo hi a ni a; khawvel hi Mihriem chengna dinga siem a, chengna
tlak a inbuotsaina hmun/institution pawimaw tak chu Sungkuo (family) hi a nih’ an
tih. Chuongangin,
“Sungkuo eiti chu a bika in-enkawlna Buzawl nei, chengna hmun bik um a, hotu pakhat
rorelna hnuoia mi iemanizat um khawm hi a nih”.
SUNGKUO ( FAMILY) CHI HRANG HRANGHAI :
Anrian Wilson chun ‘Thisena inzawmna nei le
khawtlang dan siemin a phuor tang tlat, hmunkhata cheng, fak le dawn a sem sem
dam dam thaw a, in khata inlawi hlakhai hi Sungkuo’
(family) a ti bawk a. Chuongang chun Sungkuo ro-in-rel dan hi khawvela hnam chi
hrang hrangin ei hmangdan an angnaw a, hieng a hnuoia anghin.
i) Hnamkhat, thlatu hming chawia suon thumna chen
Sungkuo pakhata tiem pawl an um a, chuh Sungkuo huopzau/lien (Extended family) ti a nih.
ii) Sungkuo Nu-pa le nau hai chau chengna insung a
um a, chuh Sungkuo hlang/inhlir (Nuclear
family) an tih.
iii) Sungkuo Pa lutak ni a, nuhmei nau le insung
thuomhnaw pasal thuneina pahai hnam nuhmei le nauhai intawmpui a um a, chuh Pa thuneina Sungkuo (Patriarchal
family) an tih.
iv) Sungkuo
Nu lutak pasal le nau le insung thuomhnaw nuhmei thuneina le Nu hnam pasal le nauhai intawmpui a um nawk a, chuh Nu thuneina Sungkuo (Matriarchal
family) ti a ni nawk a.
v) Sungkuo
nau pasal upatakin nulepa chanvo changa rorelna insung a um nawk a, chuh
Nau Lutir thuneina Sungkuo
(Fratriarchal family) ti a nih a.
vi) Sungkuo
memberhai thuneitu bik um chuonglo, pa ruokchu nu neka thuneina insang lem nei
patriarchal family ni si lo a um a, chuh Thuneina
intawm Sungkuo (Egalitarian family) ti ani nawk a,
vii) chun Sungkuo memberhai mimal zalenna nei a um bawk a, chuh Mimal zalenna Sungkuo (Atomistic family) ti a nih.
Hienghai naw khawm tamtak a um. Eini ruokchuh
Sungkuo Pa lutak ni a nuhmei nau, ro
thil le insung thuomhnaw Pasal thuneina le pahai hnam nuhmei le nauhai
intawmpuia um, Pa thuneina Sungkuo (patriarchal family) chu ei na, Baibul-a ei
hmu angin khawtlang le Sakhuo thil kawng
iengkima roreltu ding le hmathuoitu ding chuh Pasal ei nih.
PATHIEN SUNGKUO :
Sun hun a hmun hrang hrangah sinthawin ei fe khawm a,
zantieng mani chengna hmun sengah Sungkuo bikin ei inlawikhawm nawk diel hlak
hin vantlang le khawtlangnun a suk thienghlimin nun venghimtu thatak a nih. Chuleiin,
Thutlunghlui hun a, Biekin ala um hma lem khan chuh Sungkuo nuna inthawk Kohran
hung piengsuok a ni leiin Sungkuo le
Kohran hi Pafa anga pumkhat an nih an ti hiel.
Pathienin Sungkuo a lo remkhawm dan hi an thuk em
leiin insung khawsak relfello chun Kohran le khawtlang nun an fuk thei tak tak
ngai nawh. Sungkuo neilo Ransahai chuh an hung piengsuok a, hun sawtnawtea
inthe darin, an nuom nuom an inse-khek hlak. Mihriem ruok chu ei hung piengsuok
a, Nu mal chunga Kumli vengvawng hmangai le duot takin nundan mawi, nungchang
tha le thiltha an hriet taphawt an min chuktir a, ei chengna khawtlang, nundan
le chetdan ang dungzuiin ei hung inthanglien hlak. Chuleichun, Sungkuo Skul
(Family Institution)-a Zirtirtu pawimaw le naupang ta dinga an Inchuk Bu le Nun
Robu pawimaw tak chuh Nu le Pa anni leiin ei Baibul khawm hi Sungkuoah a tan a
Sungkuo bawkin khar a nih.
Nunghak-Tlangval inditna hi suol
a ni nawh a, Pathien remruot a ni lem. Chuleiin, Pa thuneina Sungkuo
(patriarchal family) ei nih a, Pathien remruotna a Nuhmei-Pasal innei a Pasal
chu alu tak le roreltu (Head of the family) ni’n Sungkuo hi indin a nih. Pasal
le Nuhmei mihrang dai Nupa pumkhata siem, man le muol inpek lei el khawm nilo
inhmangai le indit em em, Pathien hming lama kut insuina, Pathien Thutlung SA-Ui
ei tanna ang a ni leiin ‘Pathien Sungkuo’ ei nina dinga thuruk inthup, hmu theia
Lal remruot le vanram hawl phak a Pathienin a nina an puongsuokna tak
tak a nih tihi hre a, Lalpa ditdan anga Sungkuo ditum ni dingin ei inbuotsai a
pawimaw. Pathien Sungkuo ni dinga a
naua inbuk ei ni si a.