~ Zothanglien Riengsete (Thanga Khawbung Rav)
Khawvel hnamtinin ‘Ro’ ei nei senga , ro ei ti hai ei inhlut dĆ¢n ruok chu inang tawl kher naw nih. August 2, 1971 khan ei mithiem le ei į¹awng ta dinga mi hlu famtah, Upa Dr. Lalnghawrlien chu Calcutta University a an Head of Department, Dr. Amalendo Bose kuomah fe in, “Pu, Zingah kan ram tienga fe ding kan’ ta a, ieng am thaw lang i mi ti a?” a ti chun į¹awng baukhat chauvin, “In hnam rohai la khawm rawh” a ti pek a, hril sap dang a nei nawh ti ei hriet. (1) Dr. Amalendo Bose in hnam ro ati chu ieng thil am an’a? A kip a kawi in a hril pek si nawh. Chun ro chu mimal ta amanih sungkuo ta bĆ®k deu um ata; hnam ro hang ti bĆ®k ding chu iengthil tak am ni tang ata? Pi le pu a’n thawk a thil hlu ei lo nei į¹hi le dar,hnam puon, hrat man le nei lungdaw, sikpui lung, hnam tienami, hla hluihai hi an nih hei ti phawt ei ta; chu nĆŖk a inril le in bul lem le hlu lem chu ei hnam le ei į¹awng hi ei hnam rohlu chu anih ei ti a nih.
Annawleh ei thupui a ei hnam į¹awng hi hnam rohlu anih ei ti hiel chu ei hnam le mipuihai hin ei hnam rohlu chu a hlutna hre chiengin, ieng angtakin am ei inhlut hrim lie? Mitinin ro ei ti chu thil hlu ania, ei thil hlu nei, ei ro chu vawngį¹ha in, indawi le duot tak in ei enkawl seng hlak anih. Pi le puhai a’nthawka ro ei ti į¹henkhat chu kangmei tuisie le rukru in an inrukhmang le sie thei an nih. Ei hnam rohai lai a tlo le dai sawt tak chu Pathien mi pek ei hnam le į¹awng hi anih. Tuta ei hril /ziek tum tak chu hi thu ziekna a hmang Hmar į¹awng (Khawsak į¹awng ti ni bawk) hi ei hnam rohlu (Treasure of Culture)hi a ni a ,a thu laimu tak hi a huot pawhawk khawpin ei hril/ziek phak naw met a lo ni khawmin, hrietchieng thei lo khawp em chun a pansak tieng dai a hraw em di’m a ni maw?
Pathien iengkim siemtu le petu chun ei Hmar į¹awng ngei khawm hi ami pek a nih ti ei ring tlata, Kristienhai thuring bulpui Bible Genesis 11:1-9 ei tiem chun khawvela mihriem hmasahai chu į¹awng pakhat chau hmang an nizie Khawvelah an indar nawna ding le inpumkhat į¹hatak nei zing theina dingin in ropui, an sangtieng van tawng hiela insang an bawl mup mup ela, an thiltum le thawlai zing an tawpsan thei na ding in Pathien ngei chu hung che in an į¹awng a suktum pek thu ei hmu a nih. (2) Ṭawng pakhat/thu hmun hmangtu tam hin thil a thaw thei zie hriet thei ani bawk anih. Ei į¹awng khawm hi Babel in insang bawllai, Pathien in į¹awng chi tum tum suk tum lai a mi ngei ni ve dingin “Naupang ringna anga nangma thu ring dingin…” ti hlathu angin kei chun hla in,”Tienatlang Babel runa ei į¹awng ngei hi, hlutsak ei tiu hmar nauha’n, hnamtin hriet thei di’n chawi lĆ¢r tum seng ei tiu, tiin hlathu hmangin alo inzawt pha hiel an nawm.(3)
Hnam ro laia tlo le dai sĆ¢wt, hnam rohlu chu į¹awng anih ei lo ti tah a; khawvel a thil hrim hrim thil setheilo le kumhlun a um naw zie chu German chanchinbu ‘Mutterspache’ chun kum singkhat liem ta khan khawvela hin mihriem makteduoi khat (10,00,000) vel an uma, į¹awng chi tum tum singkhat le sangkhat (15,000) inkar vel a um bawka, tuhin mihriem makteduoi ruk(60,00,000) chuong ei um tah a, į¹awng ruok chu sangruk /sangsari (6000/7000)vel chau a hringtah a nih a tih. Ṭawng thi, bo sawng/inhmang sawng tah tam tak aum ani chu! Ṭawng thi le bosawng tah a sang tĆŖl um laiah Pathien mi humhim pekna zara vawisun chen Hmar į¹awng dĆ¢m um in, India ram state pahni Manipur le Assam, University pahni in MIL a pawm in ei į¹awng ngei a BA/TDC ei hang in chuk thei tah a ei um hi ropui le hlutak a nih. Amiruokchu a hnam le į¹awng nei tu hai in iengtik laikhawm ei į¹awng hi suong le į¹an tlatin, hmang uorin, a duota ei duot ngawi ngawi nawh a, ei inthlada a ni vai chun, atir chun hritlang ang mei mei a in lang si, ‘ethnic assimilation disease’ in į¹an mek niin ti hriet tlat ding a nih.
Ṭawng thi tamtak a um takzie ei hril ta a, tuta kumza hung um nawk ding a hin į¹awng za a sawmkuo 90% vel į¹awng thi um ding in mithiem hai chun an ring, Alaska University a Proffesor Michael Kraus hril dan lem chun į¹awng zuk thi el lo dinga mithiem ha’n an ngai chu 300 le 600 in kar vel chau hi an ring a nih.4
Tuta Hmar į¹awng ei hmang zing hi an bul thei patawpa inbul a ‘Babel rĆ»n a ei į¹awng’ ei ti hiel laiin, Pu L.Keivom ruok chun ”Hmar trong hi Lusei(Duhlian) trong le Hmar pahnam trong hrang hrang in chek pol a trong thar hung suok anih”5 ati ta lem dai a, chu chu thudik ni ta ang sien, tuta Hmar pahnam a į¹awng hrang hmet hieng-: Ṭhiek į¹awng, Biete į¹awng, Faihriem į¹awng, Hrangkhawl į¹awng, Zote į¹awng, Darlawng į¹awng etc,..hai hi an Upa/in bul lem atina tluk ning ata, annawleh ei pi le pu suon tamtak liem ta huna an hla hai hi tuta ei hmanglai Hmar į¹awng zing le hin 95% lai zet in a la’n ang tlap el si a, tiemtu hai in iengtin am in lo ngai tawl ding aw? Chu nek chun ama thuziek ngei Hmar Hlasuina a mi leh hang en mil vak ei tih. ”Lusei hai, RĆ»n le Ṭieu in kar, Seipui khuo a an chĆŖng lai, pa pakhatin Tumpang Siel a kapa, a lu meng khawvar an tum vea, hang in Ć¢wina ding hla an nei sie naw leiin an ngha hiel hle a, an ni lai a pakhat chun hieng hin hla ahung phuksuok ta phut a:
‘‘Heta į¹ang hian kha kha a langa,
Khata į¹ang khan hei hi a langa”
tiin ahung phuoksuok ta phing chun į¹ha le thiem an ti taluo a, chu hla ringawt chun Tumpang lu an meng khawvar pui niin Pi le Pu hai chun an hrila, chuong hun hma į¹hang tamtak ta a inthawk khan Hmar pi le pu hai ruok chun kumtluona a hun le an thilthaw izir le mil a hmang le sak ding hla an nei į¹eu tah .6 Khawvel a mithiem le var į¹henkhat chun, ”Hun hi suonkuol ang anih” an lo ti a, chuong chu thil umdan ani chun, suonkuol chu chungtieng panga a um lai le hnuoi tieng panga a um/fe laia um angin , sĆ»onkuol chungtieng pang apan mek angin, Pathien zarin dam vawng vawng ei ta, chungtieng pang changkangna hmun ei tlung mek ah in hrieng ei tiu leh.
Hmar Literature Society Manipur į¹huoituhai chun, Hmar hnam in hnam le į¹awng a huoplienzie suklangna le, lungril lien ei putzie suklangna ni fawmin, Hmar į¹awng chu part 1 le part 2 a į¹he in, Hmar part 2 a Duhlian(Mizo) an pawm a, sienkhawm famkim lona khawvel ani nama chun Hmar Literature Society in Hmar part 2 ah Duhlian/Mizo apawm ta ie! ti charin Churachandpur khawpui a Hmar khuo Rengkai, Saikawt, Saidan, Muolvaiphei, Sielmat etc..a cheng Hmar mipui tamtak el, Mizoram a pieng le seilien, an puitling hnunga mani mi le sa hai laia khawsa tak leia mani piengpui į¹awng Duhlian/Mizo ban san a Hmar į¹awng hlir hlak hmang ta lem haiin, ”E khai,Duhlian/Mizo į¹awng khawm Hmar į¹awng ang a pawm ani ve ta ie!” tiin Mizo į¹awng uolĆ¢u takin an hmang ta sup sup el a, Hmar į¹awng hmang tu ni tlawmte sungin an tlawm ta duok el ti a nih.7
Ei į¹awng ei thu le hla hai hi ei hnam ro, ei nun ro (Treasure of culture) ani tak zet zie mipui vantlang, lekhathiem hai leh ei hriet chieng pha pha leh ei į¹awng ngaina le hlutsak thar in suo in, ani tel, a thla tel le kum tel in į¹awng le thu le hla (Literature) ah hmasawn in inį¹hang duok duok tĆ¢ng ei tih.
Thulâkna hai:-
1. Damlai nun (Dr.Lalnghawrlien chanchin le ahnu hma) Mrs.Hausuohnieng-2007.
2. Baibul Hmar Delhi version, Delhi Hmar publication Board New Delhi -2007.
3. H.S.A. Hlabu N.C.Hills & Karbi Anglong Jt Hqrs. Muolhoi Haflong & N.C.Hills Hmar Cultural Organization -2004.
4. Hmar Arasi Souvenir H.S.A Cultural Festival cum – Sikpui ruoi +50th Gen. Assembly-cum Literary Meet-2005.
5. Vartien April 2009 Muolhoi, Haflong
6. Hmar Hlasuina 1st Edition Churachandpur 1980.
7. Sawrtui Churachandpur October-2005.
Khawvel hnamtinin ‘Ro’ ei nei senga , ro ei ti hai ei inhlut dĆ¢n ruok chu inang tawl kher naw nih. August 2, 1971 khan ei mithiem le ei į¹awng ta dinga mi hlu famtah, Upa Dr. Lalnghawrlien chu Calcutta University a an Head of Department, Dr. Amalendo Bose kuomah fe in, “Pu, Zingah kan ram tienga fe ding kan’ ta a, ieng am thaw lang i mi ti a?” a ti chun į¹awng baukhat chauvin, “In hnam rohai la khawm rawh” a ti pek a, hril sap dang a nei nawh ti ei hriet. (1) Dr. Amalendo Bose in hnam ro ati chu ieng thil am an’a? A kip a kawi in a hril pek si nawh. Chun ro chu mimal ta amanih sungkuo ta bĆ®k deu um ata; hnam ro hang ti bĆ®k ding chu iengthil tak am ni tang ata? Pi le pu a’n thawk a thil hlu ei lo nei į¹hi le dar,hnam puon, hrat man le nei lungdaw, sikpui lung, hnam tienami, hla hluihai hi an nih hei ti phawt ei ta; chu nĆŖk a inril le in bul lem le hlu lem chu ei hnam le ei į¹awng hi ei hnam rohlu chu anih ei ti a nih.
Annawleh ei thupui a ei hnam į¹awng hi hnam rohlu anih ei ti hiel chu ei hnam le mipuihai hin ei hnam rohlu chu a hlutna hre chiengin, ieng angtakin am ei inhlut hrim lie? Mitinin ro ei ti chu thil hlu ania, ei thil hlu nei, ei ro chu vawngį¹ha in, indawi le duot tak in ei enkawl seng hlak anih. Pi le puhai a’nthawka ro ei ti į¹henkhat chu kangmei tuisie le rukru in an inrukhmang le sie thei an nih. Ei hnam rohai lai a tlo le dai sawt tak chu Pathien mi pek ei hnam le į¹awng hi anih. Tuta ei hril /ziek tum tak chu hi thu ziekna a hmang Hmar į¹awng (Khawsak į¹awng ti ni bawk) hi ei hnam rohlu (Treasure of Culture)hi a ni a ,a thu laimu tak hi a huot pawhawk khawpin ei hril/ziek phak naw met a lo ni khawmin, hrietchieng thei lo khawp em chun a pansak tieng dai a hraw em di’m a ni maw?
Pathien iengkim siemtu le petu chun ei Hmar į¹awng ngei khawm hi ami pek a nih ti ei ring tlata, Kristienhai thuring bulpui Bible Genesis 11:1-9 ei tiem chun khawvela mihriem hmasahai chu į¹awng pakhat chau hmang an nizie Khawvelah an indar nawna ding le inpumkhat į¹hatak nei zing theina dingin in ropui, an sangtieng van tawng hiela insang an bawl mup mup ela, an thiltum le thawlai zing an tawpsan thei na ding in Pathien ngei chu hung che in an į¹awng a suktum pek thu ei hmu a nih. (2) Ṭawng pakhat/thu hmun hmangtu tam hin thil a thaw thei zie hriet thei ani bawk anih. Ei į¹awng khawm hi Babel in insang bawllai, Pathien in į¹awng chi tum tum suk tum lai a mi ngei ni ve dingin “Naupang ringna anga nangma thu ring dingin…” ti hlathu angin kei chun hla in,”Tienatlang Babel runa ei į¹awng ngei hi, hlutsak ei tiu hmar nauha’n, hnamtin hriet thei di’n chawi lĆ¢r tum seng ei tiu, tiin hlathu hmangin alo inzawt pha hiel an nawm.(3)
Hnam ro laia tlo le dai sĆ¢wt, hnam rohlu chu į¹awng anih ei lo ti tah a; khawvel a thil hrim hrim thil setheilo le kumhlun a um naw zie chu German chanchinbu ‘Mutterspache’ chun kum singkhat liem ta khan khawvela hin mihriem makteduoi khat (10,00,000) vel an uma, į¹awng chi tum tum singkhat le sangkhat (15,000) inkar vel a um bawka, tuhin mihriem makteduoi ruk(60,00,000) chuong ei um tah a, į¹awng ruok chu sangruk /sangsari (6000/7000)vel chau a hringtah a nih a tih. Ṭawng thi, bo sawng/inhmang sawng tah tam tak aum ani chu! Ṭawng thi le bosawng tah a sang tĆŖl um laiah Pathien mi humhim pekna zara vawisun chen Hmar į¹awng dĆ¢m um in, India ram state pahni Manipur le Assam, University pahni in MIL a pawm in ei į¹awng ngei a BA/TDC ei hang in chuk thei tah a ei um hi ropui le hlutak a nih. Amiruokchu a hnam le į¹awng nei tu hai in iengtik laikhawm ei į¹awng hi suong le į¹an tlatin, hmang uorin, a duota ei duot ngawi ngawi nawh a, ei inthlada a ni vai chun, atir chun hritlang ang mei mei a in lang si, ‘ethnic assimilation disease’ in į¹an mek niin ti hriet tlat ding a nih.
Ṭawng thi tamtak a um takzie ei hril ta a, tuta kumza hung um nawk ding a hin į¹awng za a sawmkuo 90% vel į¹awng thi um ding in mithiem hai chun an ring, Alaska University a Proffesor Michael Kraus hril dan lem chun į¹awng zuk thi el lo dinga mithiem ha’n an ngai chu 300 le 600 in kar vel chau hi an ring a nih.4
Tuta Hmar į¹awng ei hmang zing hi an bul thei patawpa inbul a ‘Babel rĆ»n a ei į¹awng’ ei ti hiel laiin, Pu L.Keivom ruok chun ”Hmar trong hi Lusei(Duhlian) trong le Hmar pahnam trong hrang hrang in chek pol a trong thar hung suok anih”5 ati ta lem dai a, chu chu thudik ni ta ang sien, tuta Hmar pahnam a į¹awng hrang hmet hieng-: Ṭhiek į¹awng, Biete į¹awng, Faihriem į¹awng, Hrangkhawl į¹awng, Zote į¹awng, Darlawng į¹awng etc,..hai hi an Upa/in bul lem atina tluk ning ata, annawleh ei pi le pu suon tamtak liem ta huna an hla hai hi tuta ei hmanglai Hmar į¹awng zing le hin 95% lai zet in a la’n ang tlap el si a, tiemtu hai in iengtin am in lo ngai tawl ding aw? Chu nek chun ama thuziek ngei Hmar Hlasuina a mi leh hang en mil vak ei tih. ”Lusei hai, RĆ»n le Ṭieu in kar, Seipui khuo a an chĆŖng lai, pa pakhatin Tumpang Siel a kapa, a lu meng khawvar an tum vea, hang in Ć¢wina ding hla an nei sie naw leiin an ngha hiel hle a, an ni lai a pakhat chun hieng hin hla ahung phuksuok ta phut a:
‘‘Heta į¹ang hian kha kha a langa,
Khata į¹ang khan hei hi a langa”
tiin ahung phuoksuok ta phing chun į¹ha le thiem an ti taluo a, chu hla ringawt chun Tumpang lu an meng khawvar pui niin Pi le Pu hai chun an hrila, chuong hun hma į¹hang tamtak ta a inthawk khan Hmar pi le pu hai ruok chun kumtluona a hun le an thilthaw izir le mil a hmang le sak ding hla an nei į¹eu tah .6 Khawvel a mithiem le var į¹henkhat chun, ”Hun hi suonkuol ang anih” an lo ti a, chuong chu thil umdan ani chun, suonkuol chu chungtieng panga a um lai le hnuoi tieng panga a um/fe laia um angin , sĆ»onkuol chungtieng pang apan mek angin, Pathien zarin dam vawng vawng ei ta, chungtieng pang changkangna hmun ei tlung mek ah in hrieng ei tiu leh.
Hmar Literature Society Manipur į¹huoituhai chun, Hmar hnam in hnam le į¹awng a huoplienzie suklangna le, lungril lien ei putzie suklangna ni fawmin, Hmar į¹awng chu part 1 le part 2 a į¹he in, Hmar part 2 a Duhlian(Mizo) an pawm a, sienkhawm famkim lona khawvel ani nama chun Hmar Literature Society in Hmar part 2 ah Duhlian/Mizo apawm ta ie! ti charin Churachandpur khawpui a Hmar khuo Rengkai, Saikawt, Saidan, Muolvaiphei, Sielmat etc..a cheng Hmar mipui tamtak el, Mizoram a pieng le seilien, an puitling hnunga mani mi le sa hai laia khawsa tak leia mani piengpui į¹awng Duhlian/Mizo ban san a Hmar į¹awng hlir hlak hmang ta lem haiin, ”E khai,Duhlian/Mizo į¹awng khawm Hmar į¹awng ang a pawm ani ve ta ie!” tiin Mizo į¹awng uolĆ¢u takin an hmang ta sup sup el a, Hmar į¹awng hmang tu ni tlawmte sungin an tlawm ta duok el ti a nih.7
Ei į¹awng ei thu le hla hai hi ei hnam ro, ei nun ro (Treasure of culture) ani tak zet zie mipui vantlang, lekhathiem hai leh ei hriet chieng pha pha leh ei į¹awng ngaina le hlutsak thar in suo in, ani tel, a thla tel le kum tel in į¹awng le thu le hla (Literature) ah hmasawn in inį¹hang duok duok tĆ¢ng ei tih.
Thulâkna hai:-
1. Damlai nun (Dr.Lalnghawrlien chanchin le ahnu hma) Mrs.Hausuohnieng-2007.
2. Baibul Hmar Delhi version, Delhi Hmar publication Board New Delhi -2007.
3. H.S.A. Hlabu N.C.Hills & Karbi Anglong Jt Hqrs. Muolhoi Haflong & N.C.Hills Hmar Cultural Organization -2004.
4. Hmar Arasi Souvenir H.S.A Cultural Festival cum – Sikpui ruoi +50th Gen. Assembly-cum Literary Meet-2005.
5. Vartien April 2009 Muolhoi, Haflong
6. Hmar Hlasuina 1st Edition Churachandpur 1980.
7. Sawrtui Churachandpur October-2005.