July ni 31, 2012 chhûn dar 12;45 vêl a ni ta âwm e, kan chuanna Air India Flight No IC 713 Imphal to Calcutta Via Aizawl chu Imphal Airport hnuchhawnin boruakah a inhamkai chho ṭan chiah a. Khawvêl mithiamte thil siam thlawhtheina ah hian ka zin hnem ve ang reng viau tawh a. Thlawhnaa ka zin ṭan tirh lam kha chuan ka hlau viau ṭhin a. Mahse ka hlauhna chuan ka chuanna Aircraft ṭhat leh chhiat tawh thuah awmzia a nei miah lo tih ka hriat hnuah chuan, hlau duh miah tawh lo ṭhin kha ka ni a. Mahse hemi ni hi chuan Emergency Exit bul, seat dang aia hmun thâwl takah seat min pêk avângin, Emergency Exit tih ziak han hmuh tâkah chuan ka boruak tlêmin a tidanglam deuh a. Mahse, Pathian aṭanga thlamuanna dawn vâng pawh ni lâm lovin, a khalhtu (pilot)-in a khalh ngam a hnu, keia lo hlauh ve ringawtin awmzia a nei lo êm mai, tiin ka hun liam tawh dâwn kîrin, thlamuang takin keima ngaituahna leh suangtuahna kâwmin hun ka hmang ta zâwk a.
Ka ngaihtuahna rilrua rawn inlâr hmasa ber chu, Aizâwl ka zin (hmuh) hnuhnun ber kha kum 1965 niin, kum 47 lai a liam hnuin tûnah ka chhunzawm leh d^wn chauh a ni a. Mizorama piang leh seilian, Mizo dik tak ni mahila, ka pianna Zoram ngeiah, Lusei/Duhlian (Mizo) ṭawng ka thiam tâwk loh avânga hmuhsitna leh deusawhna ka tawh ṭhinte kha ka hriatrengna leh mitthlaah an rawn inlâr ṭuam ṭuam a. Aizawl ka hmuh hnuhnun ber, kum 1965 vêlah kha chuan Aizawl pawh khawpui tih aiin Big Village ti ila a la inhmeh zâwk mah âwm e. Khatih hun lai kha chuan a mi chângte an la mâwl êm vâng nge ? Mizo definition dik tak pawh an la hriat loh vâng zâwk (?) inhmuhsitna pawh kha a la hluar a. Tunlai Electronic leh Computer Age-ah erawh mihring kan changkân ang zêlin rilru pawh a zau tawh a. Chuvângin kan Chief Minister Pu Lal Thanhâwla khawchhak lam rama a han zin ṭum a, “Kei ngei pawh hi kan ram (India) ngeia Racial Discrimination tuartu ka ni,” a tih ang êm chuan kan Zofate Jerusalem Aizâwlah hi chuan ka mikhual tawh lovang chu maw? tih beiseina chuan tlêmin min hnêm deuh a.
Ka nitin hna thawhna aṭanga ka chawlh hnua boruak lawnga ka zin hmasakber ṭum a nih avângin, mahni pocket zen ngai lova vawi engemaw zât boruak lawnga ka zin ṭhin laia ka thil tawn tam takte pawh hriatrengna mitthla ah an rawn lang ṭuam ṭuam a. Chûng zinga langsâr ber chu, kum 1979 kuma ka thil tawn a nih. Calcutta Airport-ah Imphal lam pan tûrin keimah chauhva ka ṭhut ngawih reng lai chuan, Mizoram lam unau pakhat, kum 40 vêl âwm mi ( a hming ka hre mai ta lo, an khawhming erawh hre mahila ziak lang lo mai ila) chuan mi rawn pan nal nal a; “Ka pu, Mizo i ni em ?” tia min zawhna chu, “Ni e,” tia ka chhân hnu chuan, ṭawng hman thuah buaina a neih vânga ṭanpui tura min s^wmna chu thil harsa lo tê a nih avângin kan ti fel thuai a. Kan tih fel hnu, kan ṭhutna lama kan lût leh chu Imphal lama kan kohran member pakhat nên kan inhmuh hlauh avângin Hmar (Mizo) ṭawnga eng eng emaw sawia kan inbiak luam hnu chuan, ka Mizoram ṭhian chhar thar chuan, “Mizo dik tak emaw ka ti che a, Hmar i lo ni reng a ni maw ?” a’n ti chu ka sa pap mai ! Mahse kei leh kei lo angin ka insûm thei hrâm.
Ṭhutna nuam taka kan ṭhut fel hnu chuan, ka ṭhian chhar thar chu Mizo-ah eng chi nge a nih tia ka zawhna chu Ralte chi/hnam a nih thuin min chhâng a. Chuveleh kei chuan, “Nang Ralte pa hi Mizo dik tak niin, kei Hmar pa hi Mizo dik tak ka ni lovang maw? Keini Hmar ho hi Mizo ah pawh Mizo hmasaber leh Mizo dik tak kan ni a sin! Zohnahthlâk ṭawng hrang hrang zîngah Duhlian ṭawng hi hman lâr ber leh, Mizo ṭawng tiha hriat a nih tawh thuah engmah sawisêl tûr a awm lo. Chutih rualin Hmar ṭawng pawh Mizo ṭawng (I duh leh Awze ṭawng pawh ti rawh, a pawi miah lo) chi hrang engemaw zat zinga pakhat a ni a sin. Duhlian ṭawng i hman avângin Mizo dik tak ni bîkah inngai rêng rêng suh. Hindi ṭawng i hman loh avângin India mi dik tak ni lovah i lo inngai ngawt ang e. Tuna ṭang chuan Mizo dik tak leh Mizo dik tak lo deuh thu sawi tawh reng reng suh, i mâwl êm mai! ka tih bawrh bawrh laia a inthiamloh hmêl kha ka ngaihtuahna mitthlaah chiang takin a rawn lang a. Patling leh patling, kei a naupang zâwkin, “I mâwl êm mai,” ka’n ti kha, ani khân kei min ti ni ta zâwk se insual ka ngam mai âwm mang e, tih ngaihtuahna chu hemi ni hian ka rilruah a rawn lang thar a; ka inthiam loh hnuhnawh hle.
Mizo dik tak leh dik tak lo deuh (?) tih thu chu ka han ûmzui hlek teh ang. Kei mi pakhat ve mai, Mizorama piang leh seilian hi India mi dik tak ka nih ang bawkin Mizo dik tak leh Hmar dik tak ka ni. Chumi awmzia chu Hmar-Mizo-Indian ka nih chu. Chutiang bawkin ka unau Hmar zawng zawng (mi tlêmte, India ram pâwna awm ta leh an awmna ram citizenship nei tate tih chauh lo chu) pawh Mizo dik tak leh Indian dik tak vek an ni. Mizoram, Assam state hnuaia district pakhat ni ve mai ṭhin kha kum 1972 (?) kum khan Union Territory-a hlankai a ni a. Union Territory aṭanga full fledged state-a hlankai Central Sawrkarah kan dîl khan, ‘India mi kan ni lo’ kan tihna a nih loh ang bawkin, Mizoram chhûngah Hmar, Mara, Pawi etc ten Autonomous District an nei emaw, an dîl emaw vângin Mizo kan ni lo an tihna pawh a ni bawk hek lo. Chutiang ngaihdân mâwl tak nei an la awm a nih chuan Mizo definition dik tak an la hre lo tihna a ni ang. Chuvângin, kan Mizoram sawrkar thuneihna fawng vuantute pawhin, an fate zînga ṭhenkhat, an (Mizoram sawrkar) laka thil ngiat (ngên) an awm a, India dânpui an lo bawhchhe deuh a nih pawhin, râlpui phiara phiar mai lovin, fa enkawla enkawl chu an phû ve a ni lâwm ni? tih chu thu dang ka sawi (ziak) hmain ka han sawi duh hrâm a ni e. Zohnahthlâk zînga Duhlian (Mizo) ṭawng hmangte hian Hmar ṭawng hmangte hi, Tuikukho nêna zêm khata min khungte a lo nih palh hlauh teh chuan aw ! Chutiang ngaihdân neitute chu eng dinhmun pawh luah se, Mizo inpumkhatna tichhetu dik tak an ni zâwk dâwn si a.
Chu lam chu kan kalsan hrih ang a. Khua a thiang nuam bawk a, kan chuanna boruak lawng pawh Lêngpui Aiport-a ṭum tumin a hniam ṭan ta. Kan ṭum ta duai duai mai. Kan Mizoram sawrkar (PC, MNF leh Congress pawh ni rawhse) nge nge, Mizoram, tlângte leh khâm hual vêl kârah Airport changtlung tak an puitlin mai theih hi chu fak an phû hliah hliah in ka hria. Lengpui Airport-ah unau C Lalpiangthara, Headmaster, Gov’t Chaltlang Middle School leh a ṭhiannu Pi Muankimin min lo hmuak a. Kan tân hun, tha leh sum tam tak sêngin, an car nuam tak maiin, magazine le nitin chanchinbute aṭanga ka ralkhat hmêlhriat ṭhin, Aizawl khawpui chhûnga vêng (locality) lâr ber leh hmuh ka châk êm êm ṭhin RANGVA MUAL paltlangin Ṭhuampuia ka fanu chênna hmun min thlen a, an ni nupa chunga ka lawmna tuifinriat a liam a. ( Pu C Lalpiangthara te nupa hi tunhmain ka la hmuh ngai loh leh ka la hriat ngai miah lo ni mahse, hemi nia ka zinpui ka nau Mrs Mitinsiem nên an nute unau an nih vânga a zâr zo ve mai ka ni )
A tûk August ni 1, 2012 tlai lamah ka tupa Vanmawia (Chhurbûra Workshop) hruaiin, ka râlkhat ṭhian ṭha, ka nau K.L.Liana chu LIVE ngeia hmu turin a chamber lam kan pan a. Ani pawh a lo awm ngei a, kan va inhmuh tâk kha. Ka rin ai daihin a inkhaithli ṭhain, kei ai êm chuan a hmêl pawh a ṭha e. Nula Laldanglovi rîm puiah min sâwm ta se, ka duh lo mai thei. A chhan chu kei aia a tlâktlum zâwk ka rin vâng maw le. Nula zai thiamte laka kei aia tlatlum zâwka ka rin ka nau KL-a te ang hi chu an hmêl han hmuh phat aṭangin ka’n huphurh nghal ringawt a ! Mahse, thingpui leh chhang tui tak min lo hlui a, lâwmawm ka ti. Chaw eia min sâwmna erawh ka pawm sak ta lo. A chhan chu, hmun rualrem lo, sathârte tual lênna atâna khuanu siam ni mai âwm, Aizâwl khawpui khâm panga in lian leh sâng pui pui din thleh thluahna hmuna, ani Assam Type Building ve maia sangha sa pawh ni hlei lo, vawksa ei tûra va kal kha ka phûr lo hranpa ve rêng rêng a, chhuanlam chhe tê tê siamin ka nau min sâwmna chu ka hnial ta a nih kha ! Kei leh kei ka inthiam lo angreng khawp mai. Pathian khawngaihna zârah hun ṭha hmua zin leh ngai te ka nih chuan, min sâwm emaw, sâwm lo emaw, an ina zanriah ei tûrin ka phek chhuak hrim hrim tawh ang.
Atûk August 2, 2012 chu Pu K. Rohmingliana, South Point School neitu ni ṭhin, tuna tyre rethreading sumdâwnna lam hlawhtling taka titu min sâwmna angin, nilêngin kan inkâwm a. Ani hi keini aia rual û deuh hlek ni mahse, ka pian leh ka seilenna Sakawrdaia kan awm laiin a ni hi Vaitin khuaa awm, naupangte kan nih lai aṭanga lo inhmêlhriat tawh; Childrens’ Training School, Churachandpur, Manipura lo inhrawn (thawk dûn) hrep tawh kan nih avângin sawitûr kan ngah dûn êm êm. Ani hnên aṭang hian ka ṭhian hlui, kum 31 lai liam tawha Guwahati khawpuia in /room nuam vak lêm lova a thlum a al ei zaa ka lo khawsakdun pui tawh Pu Lalṭhuamliana chu State Bank of India, Aizawl Main Branch-ah Assistant General Manager (AGM)-in a ṭhu mêk tih thu ka hriat chuan, in hmuh lohna a rei ta bawk a, hmêl va inlana chibai va bûk tûrin kan thawk phei a. A bân dâwn ruaiah kan va nang ṭâwk a. Kan han inhmu chu, Guwahati aṭanga hmun hran ve vea posting tûra kan inṭhen ni aṭang khân kumpui sûl a lo inherliam hnem ta a ni ang e, a tua ve ve pawh kan in hre ta lo chu a ni deuh mai e. Hlim takin thingpui tui tak min lo hlui a, lâwmawm ka ti takzet zet.
A tûk August 3, 2012 erawh duh anga awm thei ka ni tawh lo. Ka nu, tar tawh tak, kum 92 lai he khawvêl lei hreawma harsatna tam tak min paltlangpuitu; thla engemaw zât lai kan chaw eina dawhkân rawn kîl ve thei tawh loh chu, tlêm tlêma a tlâk hnuai zêl thuin min rawn den tâk avângin, flight ticket lain Imphal lam pan turin Lêngpui aiport ka pan a ngai leh ta. (He mi ni aṭanga ni 10 hnu Aiugust ni 13, 2012 zîng lam dâr 1:10 ah ka nu duh tak chuan min peih loh san tâk avângin ka Aizawl zin thu pawh tlai khaw hnuah ka rawn ziak a nih hih) Tichuan Lengpui Airport aṭang chuan Imphal pan tûrin boruak lawng lianpui maiah chuan zinmite chu kan inzuilût leh ta dal dal a.
Kan chuanna boruak lawng chuan Lengpui airport hransanin boruakah chuan a tleng leh ta zuai zuai a. Ka ṭhutpuite nên kan inhmêlhriat lêm loh avangin keima suangtuahna kâwmin ka ṭhu ngawi leh ta hle hle a. Chutia ka ṭhut ngawih reng lai chuan, Zofate Jerusalem Aizawla ni thum zet ka châm chhûnga ka tawnhriatte nên inkûngkaihna an neih vâng a ni chêk ang chu; Zohnahthlâk chi hrang hrangte hi pâwl (group) hnih lian deuh deuh ‘R Group’ leh ‘G Group’-a ṭhen theih kan nih thu leh, Zohnahthlâk zinga hnam lian ber pâwl kan unau Kuki leh Naga-te inhriatthiam loh lai a, kan unau Kuki ten R telna thumal (ward) rêng rêng an lam thiam loh vânga Imphal leh Dimapur inkâra harsatna an tawh ṭhin ziate chu, ka rilruah a rawn lang ṭuam ṭuam a.
Chutiang thil kal tawh hnu, hriat reng tlâk pawh ni lo, keimaha a rawn inlâr lehna chhan chu engvâng nge ni ang aw? tia keimah leh keimah ka inzawh chuan, chawplehchilhin “Kei ngei pawh chu Mizorama piang leh seilian, Hmar, Mizo dik tak ni mah ila, Duhlian (Mizo) ṭawng ka thiam tâwk loh avângin Mizo dik taka min pwm duh lotute hnên aṭanga, ka pian leh murna, ka(n) Mizoram ngeiah hmuhsitna le harsatna ka tawh ṭhin vânga chûng zawng zawng chu rawn inlâr a nihzia chu ka hrechhuak ta. Chuvângin, ka unau duh tak, Mizoram mipuite hnêna ka ngen duh chu, “Duhlian/Lusei (Mizo) ṭawng ka thiam nalh tâwk loh êm vânga Mizo dik tak i ni lo min tih leh dâwn ai chuan, ‘AR ṬIAL FIN’ tih aiah ‘VAWKTE’ min tihtir mai zâwk ta che u,” tih a nih tâk chu !!
~hzaneisang@yahoo.com
