Ram lungsietum ram hi,
A chungah kan leng a;
Suolna le lungngainahai hin,
Nitinin an mi bawm
Aw, ṭuoi el rawh,-2.
Khawvel rinum ram hi;
Ruoṭhahai le ka Sandamtu-
Ngaia nitina ka’n rumna.
... ti hla saka lungril taka kan hei lengkhawm dap dap chun ngaituona thar danglam tak a mi siempek tlat el. Hi thlarau tieng hla hin khawvel chu ram lungsietum, suolna le lungngaina bawm, ruol ṭhahai le Sandamtu ngaia nitina inrumna ram, ṭuoi el dinga ditum a nizie a mi hril a. A thu mi hril tum chu ka hriet ṭhel nawh. Amiruokchu kawng dangin ngaituona thar a mi siempek a nih. Chu chu thlarau tienga a umzie (spiritual meaning/implied) ni lem lovin Hmar bielhai ‘Ram lungsietum’ a lo inchang zo tah ti thu dai a nih. Hi hla hin a hril tum chu thlarau tieng thu nisienkhawm khawvel mita thlir chun Hmar biel a kawk tlatin ka hriet a. Iengkhawm nisien a mak nawh. Hmar hla a na; a neitu le inhnik em ema sak hlaktu chu Hmarhai ei ni tlat annawm.
Hmar hnam le Hmar bielhai hi ‘ram lungsietum’ an lo inchang zo tah ti hi a thuphung chun hre tho langkhawm lungril inthuk taka inthawka hre a, a mi tawk em em chu kum 1997 khan a nih. May thla a hung thar a. Mani khuo-le-tuia nipui chawl hmang ding le kum nga tal tawp kan hmu ta lo -sungkuo, laina le ruol ṭhahai hmu nawk dingin sungkuoin Mizoram tieng kan inzin a. Kan naupa, a naupang tak lem chu Delhi khawpui puo teing la hmu der lo a na; mani khuo-le-ram a hmu vawikhatna ding a ni leiin kan phur kher el. A ram chu hmu phak naw inlakhawm a chanchin chu kan hriet zing tho va. |am, buoina, thina, retheina le beiseibona chun a chim pil mek a ni ti khawm kan hriet hlak. A bik takin fak harsat thu mawl chun a mi helkam hlak a. Intodel lo hnam ei lo inchang zo el ta chun lungril a sukna zuol hlak. Ka ruol ṭha pakhat, high school zirtirtu’n lekha a mi hung thawn chun lungril a sukna zuol a. “Kan duthusam inhrawl tak chu ‘nitina bufai kg hni hlawna um sien’ ti hi a nih” a hung ti a nih. Ka hrietzingna a buoi pal thut an’naw chun ka pa sunghai duthusam chu ka theinghil nawk ka ring nawh, damlai nia hin.
Delhi kan suoksan hma deu hin Punjab le Haryana ramah Pathien Thu hrilin ka va’n zin a. Hieng ramhai hi ni dang le hun danga khawm ka sir rawp tah a. Mi ram le Hmar ram chu ka khaikhi neu neu (ve bawk) hlak, mani ngaituo phak tawk tawkin. Mi khawsakna, an sin le lohma lak dan, an ran vai dan, market system le thil dang dang, a tawi zawngin an economic system ka en a, mani ram le ka khaikhi chun lung a awi naw thei em em. Pathien Hring nauhai ei khawsakna ve lem chun milem behai khawsakna chenve-chenve khawm a phak nawh. Zing thingpui aiah bawng nene tui-pawl-lo le Maltova le chini suong pawl an mi pek a. Ka tarpinu’n kel nene nokhat chau ni khat a’n daitir a min hrietsuok tir a. Ata phek, butter hne tawka an nal hnung sehme dingin bawng nene khal, dahi an mi pek nawk a. Hnienghnar dan chu a va hei inthlau mei mei. Highway hei hraw inla, lampui intluonin dhaba (wayside restaurant) a’n tlar sip tuor a; a’n khat tawkin ‘Milk Bar’ a lo um pei. Amiruokchu May thla a thar ṭep ta khawm chun an rama chu ruotui chu beisei chi a la ni nawh. Thil vang le beisei um lo khawm ‘vana ra ang’ a ni khan chu ngaituo dan dan a la um. Anni tading chun ruotui chu vana khawm a la ra nawh a, beisei chi an nawh. An leilethai chu thlai chingna thei lovin a la ṭawl vuk a. An bawng le lawihai chun hlohna hring an hmu phak naw leiin bupawl ṭawl an fak hlak a nih. Phaizawl nisienkhawm thlaler tluk zeta ṭawl a na. Vadunghai khawm chu ṭieulung vadung a ni tawl a. A vadung sunga chun ṭieulung ṭawl chau naw chu hmu ding a um nawh
Delhi kan hung suoksan a, Uttar Pradesh kan hung lut a. A lo hnawng bik naw tawp el. Leilet khawm a kawl sen vuk tawl a. Ram hring hmu ding a um nawh. Bihar kan tlung a, a neka zuolin a lo ṭawl a. A mihriem chenin an ṭawl niin ka hmuh. A boruok khawm a hnawng sin ei nawh. Amiruokchu hieng ram ṭawlhai hi India buzem an ni tlat chu!
West Bengal kan tlung a. A ram chu ṭawl ve tho sienkhawm a boruok chu a hnawng met met a hawi. Inthuok khawm a zieum met. Zan kar West Bengal kan lo tlan khel a. Khuo a hung var chun Assam a lo ni tah. Karei! Thuomhnaw hnawng met hei em hulna ding khawm an kaw nawh. Ruo chu a sur khawm an nawh, vana inthawkin a hung inbuo a ni ringawt el. Khawtieng khawm hei ngha inla, a hring hin a hring dum dur el a. Rel lam le motor lamlienhai khawm chu hlo hringin a baw sel sul a. Bawng le kel fak ding a tam kher el. Punjab-a inthawk Bihar chenin bawng le lawihai chun bupawl ṭawl siekhawm an fak a. Hand-pump tui thu deu hmuk leh an hme mei mei kha a na. Assam ram zet chu a lo hnienghnar bik ie.
Gauhati-a hin ‘mani in’ ti thei ding kan nei ve leiin ’taka chun kan riek a. Thingpui sen ngat kan dawn thung. Lungrilin ‘Mak thei ngei, pawi thei ngei’ ti hla a hriet suok a. Bawng fak ding a tam em em veil eh bawng nene kan nein aw tlat a nih. Guwahati-a inthawk motorin kan hung a, Meghalaya kan hung lut a. Assam nekin a lo la hnawng nawk lem a. A hnawng el khawm an nawh, a zawr hnuk ringawt el a nih. Nisa hmel an hmu inkhat hmel hle’l.
Tlang insangna deuva inthawk hei thlir inla, tlanghai chu an hring dum dur a. Mani ram la ni chie naw sienkhawm Delhi-a inthawka hung ta ding chun Gauhati saktieng po chu mani ram ang deu a ni tah a. ‘Kan tlangram mawi, hring dum dur hi’ ti hla lungrilin a sak a. Lung a dam vieu. ‘Fur khaw thienga thlir changin a mawi zuol’ an lo ti chu a’n dik zet el. Manipur le Mizoram inlang theinaa inthawk khuo kan chuon a. ‘Tlungkar nghakhla’n kan rum’ an lo ti chu tu hi a ni naw dim a nih ka ti deu.
Mizoram kan hei lut ṭan a, ‘Vul reng rawh. Ka pianna Zoram nuam’ ti hla’n a mi hung zem a. Zoram khawm a lo hnawng ṭha ve hle. A boruok, a ram, thing-le-ruo bakah a ram leilung chenin a hnawng a, a zawr-thla a. Muol le tlanghai a chimthla hiel hlak a nih. Pathien hi chu a va hei ṭha de aw! Punjab dam, Haryana ram le UP hai chu phai zawl khawm ni sien tui an nei nawh a. Leilet an kei nuom chun tuisunsuo fit 400 vela inthuk an cho va. Diesel khawl hmangin tui an pump suok a. Chu tui chu hmangin lo an kei hlak. Ei ram ruok chu tuiin a hung inphu tir a a ram phekin tui pek hran ngai lovin a mi pek pek el a na. Ei ta ding chun van khi shower lienpa a ni ringawt el annawm ie!
Dam le tluong takin in kan tlung a. Ka nu’n a thei tawka fak a mi hei siempek chun ngaituo a suk sei ie. A bufai suong chu Punjab rama mi a na. A dailuo hme suong chu Haryana a mi. Purun var chu UP ram, Mainpuri district a mi ni awm tak a nih. A tel hmang hlak Bihar ram, Dumka tel ngat a ni nawk a. ‘Naupang lawm’ ti’n artui a’n chawk a. Ka hei en a. Karei! Lung a dam nawh. Andhra Pradesh artui a lo ni zing el. Anleh hieng lawm lawma ram ṭha le hnawng ei del a. Ei lampui hai chu hril lo, ei panthlang banga chen hlo hringin a mi’n zam khum a. Ei panthlang huon khawm thlo seng lo khawpin hlo hring a ṭha a. A ram ra fak ding a um tlat si naw hi ieng lei am ning a ta le? Ram ṭawl Punjab-a inthawk Bihar chenin fak seng lo an inthar si a!
Delhi-a kan khawsak harsat thu kan hril tuma ruol ṭha pakhatin a mi dawn thiemzie chun ngaituo a suk sei bawk. “In harsa khawm lo ni sien, in harsat dan a changkang awm em” a mi ti a nih. Ni e, harsa changkang le harsa hnufuol a lo la um pei ding a ni awm a. Harsa rau rauvah a harsa hnufuol ei la ni pei hi chu ‘taluo’ i ti ve naw maw? Inngaituo nawn a ṭul a nih. Pathien Hring nauhai ei ni nghal si a!
‘Ei ram del hi hnam dang hieng Malayalee, Nepali, Japanese, etc haiin del hai sien ei ngirhmuna hin an intang ve dim aw’ ti hi ka ngaituonaah a hung lut rawp hlak a. Dawn lovin ka to-bopui hlak; ka dawnna ding chu a chiegn sda tho a ni leiin. Sorkarin development program chi dang dang a hung induong a, ei ṭhatpui hliek nawh a. Kohranin program a hung siem a, ngai ei aw leh a ṭha tieng a ni nawk a. Ieng tak hi’m a na ei mutan chu? ‘Nahai chu ni sien aw, hieng hin thlai ching a ta ran vai a ta, a fak seng naw po a zawr el ding a na’ ti philosophy-ah ei intang am a ni le?
