~Isaac Hmar
Lungril taka ngâituo lê sûttham chu niin ka hriet tah. Thisen insuo lo khawmin ei thâw nasa tah a. Ei Pî le Pûhai lê ei Nû ei Pâhai khawmin, an lo inrimpui tâwk hle tah. Vâwi tam an mi lo hlêm ta bawk a, Lungril taka dawn chet chet lem hin chu Lunglâi rûk hi sun ang elin a nain a na ngawi ngawi el a nih.Thisen suok khawmin ei hei bei nâwk a, mi tamtakin hringna chen chanin Mizoram-a ei politic lei hin fahra khawm ei tam tâwk hle ta hin ka hriet. Ei mithiem lê hnama khawm mi ṭangkâi inzawta an hming lam khawpin ei thichil ani tah. Ei bei tâwk ta tho "HMAR MARTYR'S DAY" chen hung suokin, kumtin ei hnam pumpui huopin ei inser luoi luoi el chu ani tah a.
Ei tuorna lê ei chânna ngâituo chun hieng chau hi chu dittâwk a um naw hle; ka hnam chanpui dittakhai lungril takin ei ngâituo chu a hun ta nîin ka hriet. Kei a mimal tak lem chun thichilpui khawpin ka hriet hiel ani tah. Mizorama hin ei lo um vê ngêi a. Ei hmar hnam hming châwia khuo tû chena la um khawm tamtak el la hriet thei a la um a, chuonghai chu: Khawbung, Zote, Hrangchalkawn lê khawzawl tî lê a dang dang khuohai hin Mizoram-a ei lo um vê ngêizie an sukchieng êm êm; ei tûlâi tî dânin einî zohnathlâkhai hi indo hnam lula hnama ngâi ei lo ni hlak leiin, ei Pî le Pû hai khan zâwlbûk khuo inlaina hmuna hai lo bâwlin râl an hung huna lo bei dingin tlangvâl po pohai hmawltum leh riekin a khuo vênghim dinga inzosain an riekhawm vawng hlak, chuong zing lâi chun Sailo lal VANHNUAILIANA rawiin hmarhai chu hung do thutin ei tlândar tâwl ta a, Manipur, Assam, Tripura Maghalaya le hmun hran hrana hai um hmun ei khuor tâwl ta a.
A bûm lê ram khata um ta lo châwk chu Dit dân,ngâidan lê lungril khawm pumkhatin ei luong thei bêk ta naw a, hi thu ringawt ngâituo khawm ku hin lungril chu a na thei hlak a nih ie! Kum 1939 a hung inher suok chun, tiem le ziek thei ei hung pung ta pei leiin lê, Hmar nâuhai hmun hran hrana um dar tahai insuikhawm beiseina leiin H S A a hung pieng ta a. Ei rama kum 1910-a chanchin ṭha ei dawng ṭan a'nthawka tiem le ziek ei inchûkna chu Lushai ṭawng a lo ni a, Dr Thanglung le HSA hmalakna lei lieu lieuin, Hmar ṭawng hin thu ei hung ziek theiin, ei hung tiem thei ta pei a nih.
A ropuiin lâwm a um taluo ie! 1965, 9am-ah sawrkâr laipuia inzieklûtin khawvêl um sûnga bo ta lo dinga ziek ei lo ni ta nghe nghe. Einî ruolṭhar hai hin innghil rawi hlau ei tih. 1946 chun, unâu mizo hai chun " INSUI KHAWM LEH ZAI I REL ANG U" tiin Mizo Union an hung phuok suok tah a. Ei pi le puhai chun an lo butak khukpui nasa êm êm a, Mizo Union hminga hla siemin, "Hung ta û khai ṭhangruol ei tîu, zalênna ding sin chu thâwin New Delhi-ah Naru dârin hung suok ro, bâwi tinrêng suok ta ro a tih" tîin. Hi hin ei hnam ei ram a mi hne êm êma, Nunghâk Tlangvâl lê Nû le pâhai chun lam duol duolin, ei lo ṭhangtlâng a nih. Hi rî hi a'n thang nasa ta êm lei le Manipur khawm kailam hnuoia khawidar el thei ngîrhmuna ei um el tak lei chun, an inlâu thâwng hle tah a.
Lageslative Election chen khawm an lo boycott hiel bawk leh. Kum 1949 kum chun, Manipur rêngpâ (Premier) PB Singh chu Parbung chena hungin Regional Council chen khawm mipêk tum sienkhawm, ei lo hnâwl ngam a nih. Sienkhawm, a tawp chu "a pawi dê!" tî chu ei chantâwk a hung nih. Tiemtu dittak ei unâuhai mi sawisak dân tak el hi chu ngâituo tham chu a tling tah khawpel mâw?
Phatsan ta nêkin, Mizoram-ah District a pieng ding annâwm an ti ta lem hlau a ni kha
Hieng ang chau ngîrhmun ei hung ni tak lei hin, ei mithiem lê hnam pumpui huopa mi ṭangkâi lê ṭhahnem ngâi inrawn khawmin, Hmar hming chuong ngêiin, Party indin nisien tî'i Kum 1954 chun, Hmar National Congress (HNC) chu a hung pieng suok tah a; sienkhawm ṭha lem lê fel lem dinga beiseina leiin, Kum 1958 chun a hming chu Hmar National Union (HNU) tî a hung ni ta a nih. Hmar hming châwiin Hmar District Demand-in Memorandam khawm zieka submit a ni nghe nghe ta a nih. Hmar hnam a party sawrkâr-in a ihriet sun chu HNU hi ani hrim a nih. Vawisûn ni chena ei hnama party umsun HNU ngîrhmun ei hei thlîr chun, lung sietum tak a hung inchang ta pei a, mumal tak khawmin a function ta naw vang vang khawm a hawi hiel tah naw mâw?
Hun le nîhai an her liem peia Mizoram khawmin a'n nîna dittawk ta lovin Grater Mizoram movement hungin irsuokin 28. 02. 1966 - 25. 03. 1966-chun Mizo National Fron (MNF) chu Pû Laldeng inrawina'n a hung pieng a, hi ṭuma an mi zaihlemna chu "HMAR HNAM ȚAN CHAU" tî a nih.
Kailâm hnuoi chen khi mizoram-a rinlût ani leiin, âwm takin ei lo tlawp nawk zuol a, A bîktakin mizoram hmar tienga ei hnam chanpuihai lê Manipur-a hmar nâuhai lem chun, eiin rimpui êm êm a sûn a zân khawm hril lovin sipai pâwt phurin a rik a zâng khawm hril thei lovin, Nû Nâu khawmin zân i mu khawm intuo thei lêk lovin sawrkâr sipai ha'n an mi sawp a, kut tuor tâwk hlak ei tam, Invawt misê habê lê phîngṭam dangchâr tuor hlak ei tam, a khing tienga inthawk hlak chun ramhnuoia a'n fâk le dawn sawmdâwl a ṭûl, sipai hriet loa thup hmang an ṭûl, ei rimsikna khan chu aw hril lê inzawt tham chu a um a, hrietzing tlak khawm a tling a nih.
Ramrî an hung ṭhefel zet hlak chun, tuivâia rîn tanin ei rinum hril seng lo tuor po pohai chun riel tui ang an dei nâwk ta rêk vawng sî;
Chu zet chun, Mizoram tâ dinga Hmar nâu ha'n ei tuor tahai le ei chântahai hin thu hung hrilin ei um ṭawk ṭawk thei ta bîk naw chu ni ngêi a tih mâw? Kum 1987 chun HPC a hung suok tah ie. HPC chun Mizoram state sûng ngêia Hmar District chu phu hlie hlie a inngâiin, thisen suok lo a thâw zu tumin Mizoram chu ei zu lût luo a; sienkhawm a fêhai chu vuok lê kut tuorin lungsen ṭeuin an hung kîr el ta a. Ei ring chu a ang nâw hle. Chu thangtlâwm um thei ta lohai chun, Silai châwi ngêiin Mizoram-a chun memorandam ṭhataka pein chu movement chu ei hung fêpui ṭan ta a nih.
Hi ei movement lei hin mi tamtak thisen chu a luongral ta a, hmeithâi lo ding hmeithâi ei tam ta a, Fahra ei tam pha ta bawk a, a hnam huop a mi ṭhangkâi hringna eiin hmang ta bawka, biengsika inngâituona tham chu ani ta nawh mâw? Tiena ei pî le pûhai a'nthawk ta khan vawisûn chena Mizoram-a Hmar hai ngîrhmun hi hei sut chet chet hman ei tîuva, ei rimsikna le hringna chen tamtak ei inhlân ta hnung khawma hieng chau ei la ni sî hin chu thâw dân thar ei ṭûl ta el nawh maw? Mi ṭhenkhat hril dânin Mizoram-a hin Hmar 60,0000 (nuoiruk) vêl ei um a, 60,000. (Sîngruk) bâk Hmar ṭawng hrie ei um nawh tî dâma hril a um.
Hmar ni sî "Kei pawh Hmar ka ni a, mahse, Hmar ṭawng ka hre tawh lo" tî an tam a nih an ti chu; A mak thei kher el ie! Hmar ni sî a ṭawng hrie ta lo ei pung pei sî chun, Mithiemhai sut dânin, Kum 2050 khin ei ram India ram sûnga ṭawng chi 30 bêk hi chu la boral dinga an sûtna a hin ei ṭhang vê el di'm? tî khawm ngâituo tham chu a nih. Hieng hin ka lo sût vê hlak chu tie; ei mithiemhai zârin Mizoram khawmin sirbî lien tak tak an kâi thei chau hi kawng iemani zât chu a um. Entirna'n: Dr Thanglawr zârin Collage a um thei, Pû Lala Khobung zârin Highcourt an nei thei, Upa Dr L. Fimate zârin ZMC a pieng. Hi thu ka ngâituo suok nî zet chun ka lungril natna le sâwlna chu a mi sâwk zângkhai hlein ka'n hriet.
Tiena tlâng a'nthawk Mizoram-a luo hin Hmar nâu ha'n politic ei lo khel taluo a, ei inrimna ei sâwlna lê hringna tamtak chen khawm chân khawpin ei bei a, ei vawisûn huna ei chantâwka an mi rêlpêk a hin ei ha chu a dam zân khawm ring chu um nâw de sienkhawm, beiseina pakhat char ei la nei ka tih. Hi ei hma el a MDC lê MLA election dinga khawm hin, fîmkhur takin ei hnam pumpui huopa mi ṭangkâi ding hi zawng thiem a hun tain ka hriet. A nîlâi a'n nih nâwk ding khawmin, A let tamtaka hnam hmangaitu ni dingin intiemkam ngam hai sien; a'n ngamnâw chun, A ngamhaiin beitir el tâng ei tîu; chuong nâw chun, ei ram le ei hnam hi a kum tel hin mihai chimpilin ei um pei el ding a nih. Inchûklaihai khawma bei tak takin bei tâng ei tîu khai! zinga ei hnam ngîrhmun chu inchûklaihai kuta um a nih.
Kumtin UPSC hnuoia inziekkâi tumin bei tâng ei tîu khai. Mizorama khawm IAS. IPS le a dang dang 10 vêl lût thei inlâ ie'm inkuo nâwng ei t'a? MCS le le a dang dang iemani zât lûtsa'n inthuruol takin va bei ta inlâ chu kawng ro chu sut hlêng ei tih. Unâu ei ngîrhmun tak hi nguntaka sui tham chu ei ni tah ie! Politicien khawmin a hnam sukhmasawn theitawk dinghai chunga kut sukzâng khawm a hun tâwk tah. Chuong ang taka ei ṭhangtlâng chun, tû khawma Hmar ka nih tî hi inchang phatin la hung ti thei an tih.
Tu laia Hnam huopa inlang ni kher lo; sienkhawm sawrkâr-a sin pawimâw tak tak cheltu hai khawm hin, Hmar ṭawng hmang Kohrana khawm inlâwi lût ngam ei tîu. A rama mi lo chênghai entawn dingin, einîin ei ṭawng hmang kohran ei uiretsan el chun, a kakhawk a sei ding annâwm ie. Chuong ang taka ei ṭhangruola ei thâwtlâng an' phawt chun, Mizoram-a Hmar Politic hin râṭha la hung insuo ngei a tih. Silai ei tî khawm a final-na chu Pen tho ani hlak.
