SANGI ZÛN PHURIN MAW! – VIII

 ~V.K.Pangamte

 

       Insîr thei lul naw ning,

       Ka lungrila insieng;

       A dang zawng lovin,

       Mî khûm phal thei lo;

       Hlimna thu rûk neiin,

                                                                   Sangi chel tlat tumin.

 

 

Sangi chanchin ziek zawm pei dinga lungrila thu inkhâwl um ta sa angin a hung tlung nâwk tah. Hmangaina mit chauva zawng ni lovin, hmangaina sûngril ril fangtu ngaiin thu tin ka la sâm zing. A mi mantu’n, ‘Min thla sawng el ta rawh,’ tia thu a mi tiem hmâkhat chu a hmâ nêka detin la chel pei ka tih. Mâni hmangai le dit zâwng tak chu thu le hla dang dang hmangin la’n zâwt nawn pei dingin, ngaituona fîm tak putin hringnun ka hmang. Hieng ang êma hmangaina laka ringum hi mi invêt thaw dân a lo ni pal chun, kei hi hmangaina rip sûnga intâng ni el ka tih. Chu chu Sangi hminga ka’n pêk inhâwkna tak a ni hrim. Mi dang chanchina țan lovin, Sangi chanchin ngêia țanin ka hmangaina thu inphu suok hi lo hei tiem țan nâwk phawt la, Sangi le keia tienga țhang dingin ka fiel nghâl che.

 

Sangi Ringumna: Thiem inchûkna ngai sângtu Sangi hi hmangainaa mi ringum a nih. Pâwl thuring le khawsakna hmun inang naw inlang khawm, hmangaina thua kan ngai dân ruok chu inmil êm êm, țhe thei lo ding tluka lampui hraw hmunkhat kan nih. Sangi kuom tlung ngêi tuma inbuotsaina a sâwt ta hle a; amiruokchu, hripui inlêng leiin Mizoram lût khap a ni thu chanchin a hung tlung a, kim lo takin hringnun ka la hmang zing. Țawngkam el chau ni lova hmangaina chên chila hringnun hmangtu ka ni hi ka’n zak naw a, Sangi ringumna hretu ka ni dâm hi mal sâwmnaa ka ngai.

 

Hmangaina mizie danglam êm êm pakhat chu, hmaisana inbiekpui kher ni lova mi dang lo va hmangai ve tawp theina kha a nih. A um a um naw chun hmangaina thu hril hi tlar khat hril le ziek khawm pei a um naw a, a suok tlat naw chun a’n lang ding a um thei nawh. Hi ku hi mi’n hmangaina thu chau ni lova thil inlang lo phuok fâwm sâwlumna taka an hril hlak. Sangi le kan kâra hin thil um a um leiin tu chen hin chanchin a la fe pei a. Hi lipui sûnga chêng hai chun mi dang laka hlimna thu rûk an nei a, mâni țha ti zâwng hai zûna inuoi bâka inhawi a tam naw ti a chieng. A dawngtu le hmutu indik chun a hriet fie a, ringhlelna țhang lo hmangaina cheltu nun chu inzâ a um. Sangi thiemna le varna inril pakhat hril dinga ti ni lang, hieng ang hin hril ka tih: ‘Ringumna thumal hi a sâm inzing kher nawa chu a ringum ti hretu ka nih. Hi tak hi Sangi nina indik tak, thîr hîp theina ang ela mi hîp hnai theitu tia ka hril nghawk lo, mi dang khawma an la hung hriet zuol pei ka ring.’

 

Sangi hi hril ngai lovin a nungchangin mit a suktlai hlie hlie a, lung a sukdam bawk. A hrana inpâk ngai lovin amaa hin hlimna le mâwina a um a, hmangaitu nun innêm zawngtu ta dinga lungril lâwmna chu Sangi mawl hi a nih. Iemani chen hnunga inbe paw ta lovin um inlang khawm, amaa ringumna thu le hla a la dang chuong nawh. Suonlam siem lova hmangaina pâr suok beiseia hringnun ka hmang diem diem hi mi dang ta ding hrim ni lovin, ka hmangai  ringumna châwi lientu ding a nih. Ka ta dinga Sangi hlutna hi a’n sâng êm leiin Lêng mâwi dang ka mel thei naw a, mel khawm ka tum sin bawk nawh. Ringum taka hringnun hmangtu chu ringumna bawkin nghâk fan fan ka tih.

 

Sangi Le Mizoram:  Ram hming pakhat sâm ve meuva Sangi hming inlang si naw chu kim thei naw nih. Chuleiin, Sangi le Mizoram hi hming pahni ka ngaina êm êm, vul zing dingin ka ditsak. Mizoram leilung hin mâwina chi dang dang a nei lai zingin, Sangi lêngna hmun dinga Siemtu indin a nina hin a sukmâwi zuol. Thîktu le sêltu an um neu neu ti ka hriet hin Sangi hlutna an sukzuol a, hun liem ta hnung nêkin sûngril ril a fang.

 

Mizoram sûnga khaw pakhat thlang dinga ti ni lang, Sangi umna hmun chu thlang ngêi ka tih. A umna hmuna chun khawvêla thil hlu le mâwi po po kim naw sien la khawm, mita hmu thei thil ringawtin a mi sukhlim zo naw leiin, mita hmu thei lo lungril hmangaina hîpna tieng mawl chu pan ka tih. Sangi sêl dingin mipui ieng angin pung khâwm hai sien la khawm, ka sûngril ril hmangaina chu hnebân thei chuong naw ni hai. Hmangaina sûnga hringnun hmang seng senga khawm, Sangi hrietpuinaa hun hmang chu ka hlimna le lâwmna a tling. Mizoram intheinghiltir ka tum hran naw a, hmangaina ringa kona râwl ri chu zui ding le chel tlat dingin ka fiel lem. Ka ngaituona po po a fang a, neitu chan changa inngaina ka nei hlak. Mi dang țawngkam hawa hmangaina biethu inhlân ka tum naw a, a mi manna inthla lo dinga thu tlûkna siemtu chu kei ka nih. Sangi le Mizoram lai lungril hadamna lo um raw se! 

 

Manipur Le Kei:  Hmangaina sin thaw dân hi a châng chu hriet thiem a’n tak hlak. Manipur simthlang, khaw pakhata chêng ni bawk, hriet naw kârin Mizoram-a um khaw pakhata a mi lo hîp kâi hman a. Taksa inlang si lovin sûn la zân tam lem intâwiin Sangi sakhming mâwi ka lam hlak. Hieng ang thlâwta ka lungril hluo siptu hi a hlu êm êm a, theinghil thei dingin ka mâwi nawh.

 

Khawvêlin sik le sa inthlâk danglamna nasa tak a tuok mêk a, a hun bi zirin lum le dei hun a tlung hlak. Sangi ka hmangaina ruok hi chu hun le boruok inthlâk danglamin a tâwk buoi phâk ve naw a, ka sûngril rila hin châwl lovin hmangaina thusam inzâwtin a um zing. Manipur hi ka hmêlhriet po po umna ram a ni naw a, mipui tam tak um laia mi pakhat um si lo, chu chu ka hmangai Sangi a nih. Țawng hmangtu le țawng chi dang dang a um a; amiruokchu, țawng inang hmangtu lai ka Sangi a lêng ve nawh. Hi hi ‘Manipur Le Kei’ ti thupui hmanga thu kim lova ziek chu a nih.

 

Mak ti taka hmangaina thu hril ka tum hran naw a, ka hringnun lalnu dinga ditum hlie hlie hminga thu ziek ruok chu châwlsan el ka tum nawh. Hriet naw tehlêm thaw ding hlakin ka hringnuna Sangi mâwina hi thup thei lo khawpa langsâr a ni si a. Chuleiin, ‘Manipur Le Kei’ ti hi ‘Sangi Le Kei’ ti hming put ngamin ka’n hlân. Lêng mâwi dang an um naw lei ni lovin, Sangi anga ka lungril hîptu an um naw lei a ni lem.

 

Sangi A La Ni Zing: Mi țhenkhatin hieng lâwm lâwma Sangi chanchin ka ziek hi mi dang hming haw ni ding dâmin an ring a, a ni dêr si nawh. Ka Sangi hi hming dang danga ko a ni hlak a; amiruokchu, a chanchin ka khûkpui tak le ka hril nghawk lo chu tû mi dang ni lovin, Sangi indik tak a nih. Phuok fâwm hming hmanga hmangaina chanchin ziek suok chu ka taimâkna’n a tlin mawl naw leiin, ip thei lo hiela ka lungril hîptu chanchin ziek hi hma tieng a la fe pei a, a taka ka’n lâwi hma le hring ka châm sûng phawt chu rê lovin la zuol pei lem a tih. Sangi hming indik tak chu Sangi a ni si a.

 

Lâwmtu le lâwm nawtu hai kâra hmangaina inzep tlat chu sukpuitling tumin hmâ ka lâk zing a. Mi țhenkhat ka suklâwm laiin țhenkhat ta ding ruok chun lungril suknatu ka nih. Hienga hmangaina thlierkâr lampui hraw dingin inbuotsaina ka la nei ngai naw a, ka hmangai tuok ding khawmin ka la ring ngai hrim hrim nawh. A țha tienga ngaituona siem pei ka tum a, ka zawng tak hmu tuma ka lungril inbuotsaina khawm a la châwl thei nawh. Mizoram-a ka ruol țhenkhat khat biekhlatna hmangin ka hei biek det det a, ni kuma nêka chanchin hnai lem a um thu ka ruol țha pakhatin a hung hril a; sûngril ril a mi sukhlim tak zet.

 

Hmangaina hi pâr kûng anga mita hmu thei le kuta them thei ni sien, vântlâng mipui khawmin chieng takin Sangi ka hmangaina kûng chu hmu ta’ng an tih. Sienkhawm, puo tieng enna mit ringawta hmu fie thei lo, sûng tieng mi mawrtu um ngêi leia tu chena hmangaina thu ka la’n zâwt a nih. Inzâpui ka lo um deu a ni khawmin, Sangi chanchin hril ka’n zakpui naw thu ni el a t’a, hi nêka tam lem le sei lema hril pei ka la tumna hi, ka’n zâpui lul naw ie. Hi khawvêla Nghâknu pakhat le Vâla pakhat chanchin hril pei ding a ni chun, Sangi zûn phurin la ti pei ka tih. Thu thar pakhat ka hriet, ‘Sangi chu damin a la lêng zing’ ti a nih.

 

A Tak Le Suongtuona Inpawl: Thu tam le tlar tam ziek lova ka hmangaina lekhathawn chu Sangi’n a lo hmu a, vêl tam a lo tiem ti thu ka suongtuona khawvêla a hung inlang ni chun lâwmin ka lungril a’n châwm zâk el a nih. Sangi hin ieng leia ka lekhathawn chu a lo tiem nawn el am a n’a tiin thu tin ka ngaituo a. A mi hriet chieng naw leia a tiem nawn ni lovin, a ta dinga ka hmangaina inthûkzie a hriet leia vêl tam tiem suok a ni lem âwm ie. A lâwmna thu hieng hin lekha a mi lo thawn a:

 

            Hmangainaa ringum,

            V.K.Pangamte

 

Ka ta dinga i hlutna hril vawng ding ni lang, hril sêng a ni naw ding leiin sei tak ziek da’l ka tih. Hieng ang thlâwta ka ta dinga lungril i pêk el hi, ka phu bâk zet a ni a, lâwmna’n ka sip. I hmangaina thu hung thawn hmasa taka ka hril angin, ‘Thil hrim hrim chu inhmaw taka sukfel vawng thei a ni naw a, hmangaina thu ngat lem hi chu hmawsaruma thu tlûkna lâk fel nghâl thei a ni nawh.’

 

 

Hi thu ka hril suok leiin i lungril sukrik naw hrâm sien la, nghâk țûl ding thil a um ti ruok hi chu, ringhlel lovin lo ringum zing rawh.

 

I hmangaina hlu tak dawngtu,

Sangi

 

A chunga lekhathawn ka hei tiem sin meu chu, hril hmasa ding le hril nuhnung ding ka’n vâi rak el. Thil um met a um leia lâwm êm êm siin, thil po po a la chieng naw leia lungril hadam chie si lovin hun ka la hei hmang nâwk phawt a nih. Hunin a la hung hril el dinga ka ngai. Hmangaina lampui hi a neu neu a lo tam hlak hrim a ni a, hraw pel laklaw lem chun inhmang sawng theina a ni hrim. Sangi hi mihriem tak tak a n’a, ka hmangaina thu le hla inzâwt țhenkhat ruok hi chu lungrila hmangaina thu hre zinga suongtuona khawvêla inzâm a nih.

 

A Thlûk Ka Hriet Nawh: Sangi ka hmangaina thusam hril ding hi, a thlûk bîk uma rem a ni naw a. Solfa le inmila sak chi ni bawk lo, khawvêla thil rimâwi rema chi dang dang hmanga sak suok el thei khawm a ni nawh. A hrana mâwi tumna ka nei naw a, ka sûngril rila Sangi hmangaina thusam inzâwt chu ka phûr zâwng tak a ni leiin, insam chawt el ka tih:

 

HMANGAINA THUSAM

 

Mâwina le hlimna a la um zing,

Hmangaina phur nuom ta dingin;

Mizoram tlâng dunga Nghâknu,

Pâr mâwi le țha elkhêna cheiin;

Biethu hril le inhlân hun thlîrin,

Vâl hin Sangi sakhming a ko ie!

 

Thil po po țuoi hmaa lâwmin,

Hmangaina zûna inuoi tlep vêl;

Lungrila insieng chu duot takin,

Hnâwl lo dinga pawm det tlatin;

Hringnun tiem sûnga inlâwi tum,

Sangi ngêi chu chel ka la beisei.

 

A thlûk siem ka thei naw leiin a mal malin ka tiem a, Sangi ka hmangaina thusam inzâwt chu inhawi ka ti a, ka hlimpui bawk. Mi dang ruoia a thlûk siem rawt ding ni lang, mi dangin Sangi sakhming mâwi an hril ding chu ka phal thei si naw a, ka thîk tlat bawk. A tlar tlara a umzie hril fie chuong lovin, ka lungrilin a hriet fie el a nih. Hla sak thiem ni naw lang khawm, Sangi hming ruok chu mi dang ruoi buoi ngai lovin ka lam thiem. Aw Sangi! Aw Sangi! Aw Sangi! 

 

Lekhathawn Hmangin: A hmuna inbiek ni si lova râla inbiekin thu tlûkna nei thei a ni si naw a. Hun tam tak inzin ka tum a, amiruokchu, remchâng nawna leiin ka la țhul pei hi Sangi laka inthiem nawna ka nei hman rak tah. A kuom tlung tuma ka lungrila inbuotsaina ka nei ruok hi chu, inthlahrungna le inphalamna ka la nei chuong dêr nawh. Hripui inlêngin zie um tieng a hung pan pei a, sawrkâr ro rêlna a hung fel pei bawk a ni chun, Manipur-a ințanin Mizoram khuo laia mihriem khawsakna hmun pawimaw êm êm, Sangi umna chu la tlung ngêi dingin ka’n beisei. Hi inbuotsaina le inzawma ka țawngțaina chu Siemtu’n A mi dawn ngêi ka ring. Ka hmangai Sangi chu lekha hei thawn nâwk phawt ka ti aw.

 

Ka la hmangai zing,

Sangi

 

Rem nawna thu ieng khawm ei la hril naw leiin, a la rem ding anga beiseina insâng tak neiin hmangaina thu ka hung thawn che. I kuom tlung tumin vawi tam tak inzin dingin ka’n siem ta a; amiruokchu, khawvêl dânin a mi la nang pei a, pawi ka ti tak zet. Nuom anga Mizoram tlung thei ni lang, lekhatui le lekhapuon hmanga hmangaina chanchin ziek le hril el ni lovin, i bul ngêia biethu hlapui rem ka’n ring dai tah.

 

Tumru le taima taka lekha i tiem ka lo hriet a, ka lâwmpui che. Kawppui dinga hmangaitu i mamaw naw lei ni lovin, hmangaitu puitling i țûl ti khawm ka hrietpui che a, theitâwp suo pei rawh. U.C.C-a inchûkna rûn ei tiem lai kha i la theinghil bîk ka ring nawh. Thil tam takin i lungril an la hluo ve ka ring bawk. Khawvêla hin dit tam tak ei nei hlak a; sienkhawm, ei thil hmu le dit taphawt chang thei a ni nawh. Hmangaina lampui hraw hmunkhat dingin ka nghâk zing che a, sêlna thu i hung hril naw hrâm ka beisei. Lekhathawn hi i hmu charin i hung dawn ngêi beiseiin nghâkhla le ringum takin ka lo nghâk.

 

Nang chau ngâktu,

V.K.Pangamte

              

Sangi zûna inuoi hi a la zuol pei leiin, ama hminga thu ziekin tâwp zâi a la rêl thei nawh. Hmun danga danga Sangi hmangaina thu thawn dar hi mi țhenkhat ta dinga insukmuolphona le inzakum thila ngai thei a ni lai zingin, kei ruok chun hlimna le lâwmna lampui hraw angin ka ngai. Hringnun hi tui ang dam vawng vawng sien la, Sangi le inhmu thei dingin lungril dam bawk raw se. A taka thil la hung tlung ding chu sâwt ta naw hrâm sien ka nuom. Sangi sakhming mawl hi a mâwi ka tih. Khawvêlin kei anga hmangaina zûna inuoi mikhuol ve ngêi dingin ka ring a, Sangi Zûn Phurin Maw!-VIII-na hi lo tiem seng dingin ditsak takin ka’n hlân.