21st
century-ah Internet le Technology inthuruolin an hung che á¹an dek dek chuh khawvel
hih pangzatum khawp-a inrangin an thlakthleng zung zung el-a, chu ruol ruol
chun Education khawm hmasawnna kawnga hmaá¹huoitu a ni zawm ding chun nasa taka
inthlakthleng le hma a lak ve pei hih makmaw a hung ni tah. Chu inthlakthleng
sin pawimawzie hrea bawzui dingin 2014 Lok Sabha election-a BJP chun a lo
intiem tah angin, sawrkar khawlpui a hung chel khan a bawzui á¹an nghal hrim a
nih. Hi chungchanga hin tuta BJP sawrkarin committee pahni a lo indin a, report
khawm an pek ta bawk nghe nghe. Chu committee-hai chuh T.S.R. Subramaniam Committee,
Report (27 May, 2016) le Dr. K. Kasturirangan Committee, Report (31 May, 2019)
an nih. Hi report-hai thurawn tam tak le á¹ha dinga an ring-hai belsa bawkin Ministry of Human Resource Development
chun, Draft New Education Policy 2019 buotsai-in, public consultation chen a
nei hnungin policy chuh National Education Policy 2020 tiin July 29,
2020 khan India pumpuia hmang dingin Union Cabinet-in a lo passed der tah a
nih.
India-a
education history sui loin, India ramin zalenna a hmua inthawka education
policy a zui tlangpui chauh hang sui ei tih. Zalenna a hmu char khan Commission
le Committee dang dang indinin hmasawn dan ding lampui nasa takin a dap a. Sawrkarin Commission an din laia a
parukna, Education le inzawm lieu lieu ding lem chun Commission hmasa tak,
Kothari Commission (1964–1966), thurawn chu bawzuiin Pi Indira Gandhi Prime Minister
nina hnuoiah 1968 khan National Policy on Education (NPE) hmasa tak chuh indin
a nih. Chu dungzui chun naupang kum 14 an tling chen bek sawrkarin a thlawnin lekha
an inchuktir ngei ngei ding a nih. Chun Secondary level-ah ‘Three language formula’ zuiin, Regional/State á¹awng, Hindi le
English an inchuk bawk ding ti a nih. Tu chena ei hmang 10+2+3 (10+2 le 3 yr
undergraduate/ degree level) rurel hih chu Commission sersuok a nih. Chu zo kum
1986 khan Prime Minister Rajiv Gandhi hnuoiah NPE thar riruong a ni a; chu
hmalakna zar chun Jawaharlal Navodaya Vidyalayas (JNVs) dam hi á¹an a ni a, ‘India pumpuia primary education
hmasawnna dingin Operation Blackboard’
ti indin a ni bawk a. NPE 1986 hih 1992 khan Prime Minister P V Narashimha Rao inrawina
hnuoiah khan en-nawn a ni nawk a. Prime Minister Modi hmakeina hnuoia policy
thar, National Education Policy 2020 indin a ni hma poa Education policy khah
Congress sawrkar hnuoia induong vawng a lo nih. Tuta á¹uma BJP sawrkar hung
riruong ve hih an party ta ding reng reng khawma mellung pawimaw tak ding a
nih.
NEP 2020 hih ei hriet le ngaiven a pawimaw a, a
san chuh tuta ei khawvel pal mek hi a nghawng tei tei ding bak-ah hmatieng peia
lam ei hraw ding riruong a ni leiin. Thu pawimaw a nina zar-ah ka u David
Buhril leh whatsapp-ah kan chai ve a, chu le inzawm chun article ziek dingin vawi
hni lai a mi phut leiin ka hung ziek ve ta chawt a nih.
NEP 2020, School education le Higher education
ding rurel thar riruonga um hih Cabinet in a passed taa chuh Policy chauh a la
ni a, hmang thei dinga dana (law/act) hlu lut a la ni nawh. Seventh Schedule a
list pathum (Union List, State List le Concurrent List) hnuoiah Education hih ‘State
List’ a lo um hlak a nih. Sienkhawm, Pi Indira Gandhi inlal huna Constitution
42nd Amendment Act, 1976 khan Concurrent List-ah a hlu lut daih a
(Hi hi Ordinance a ni nghe nghe a, chu chu Parliament session inkara Union
Cabinet-in President hmanga dan an insuotir, Parliament an inkhawm hmasa taka
namdet ngai a nih). Hi Ordinance-a hin Education hih Concurrent list-ah (Centre
le State inrawntuo a hma lak ding lai) a hlu lut daih leiin, tuta NEP 2020 a
thu tam tak khawm hih State le Centre inrawntuo peia thaw ding chau a nih.
School
Education:
Policy thar hin School level-a rurel
(structure) 10+2 ei zui lai zing hih rurel dang daih 5+3+3+4 in a hung thlak a
nih. Chu chu chuh chart-a a ei suklang ang hi a nih.
Chart ei en chun, Pre-school a inthawk Pawl 2
chen hih buk khat, Foundational stage ti a nih. Pawl 3-5 hih buk khat dang a ni
nawk a, chu chu Preparatory Stage ti a nih. Pawl 6-8 hih Middle stage; Pawl 9-12
chen hih Secondary stage ti a ni bawk. Chart-a pawl inlang zata ‘kum’ a’n lang sa
ve san hi sawrkar-in Gross Enrolment Ratio (Naupang an pawl le kum zira School-a
admit zat) hriet theina ding a nih. Hi dungzui hin education tienga hma ei sawn
dan hriet thei a nih. Hi Policy hi India rama naupang po po tu khawm hmai um
loa lekha an inchuk seng theina dinga riruong a nih. Kum 2015 khan United
Nations members haiin tumtăr (goals) 17 zet an lo induong a. Hienghai hih,
Sustainable Development Goals (SDG) ti hming an inbuk a, khawvel ram tina
chenghaiin an khawsakna ngirhmun le inhen tawka hmasawnna lampui an hraw thei
ding beiseia induong a nih. Goals 17 lai hin Education sukhmasawn hih goal 4-na
a nih. Goals hai hih kum 2030 a hlen hman ngei tum a nih. NEP 2020 khawm hih
SDG 4 le inzul a nih.
Tuta ei hmang lai 10+2 rurel hin Pre-School an
naw leh Balavatika (Pawl 1 phak hma ti-na a nih) hih a huom sa naw a, rurel
thar 5+3+3+4 a ruok hin chuh a huom sa a nih. A huom sa san chuh, mihriem ei
pieng thlaka inthawk kum 6 ei tling chenah ei thluok (brain) hih 85% neka tam a
puitling hman tah a, chu lei chun education rurel thara hin naupang kum 3-6
chen, thluok insing nasat hun hih pawimaw sak-in Early Childhood Care and
Education (ECCE) tiin enkawl le inchuktir sin thaw hih sawrkar mawphurna a ni
ve ding a nih tiin hi rurel thar hin pawimaw a sak em em a nih. Chu el khelah
Indian Constitution, Right to Freedom hnuoiah ‘Article 21 A’ khah Right to
Education a ni a. India-a chuh Education hih ‘fundamental right’ a nih. Chu
umzie chuh education hih India mi taphawt piengvo (birthright) a ni a, sawrkarin
an duong ang chang phak ve lohai chun Court-ah fein, ‘Ka chan mi pe ro’ ei va
ti thei a nih. ‘Article 21 A’ zarin Right to Education Act (RTE) 2009 khah
induong a nih a, hi RTE hin naupang inchuklai kum 6-14 chen hih free le
compulsory education an dong hih an fundamental right a nih a ti a nih. Chu
chu, policy thar dungzui chun naupang kum 6-14 chen chauh ni loin kum 3-18 chen
education pek hih a huom sa ta ding niin an lang.
Policy
tharin short term goal pawimaw tak laia a sie chuh, Pawl 3 an zo hunah
naupangin basic foundational literacy and numeracy, ziek, tiem le sierkawpa bulá¹hut
hmang tlak (foundational level) an thiem hman hih a nih.
Pawl
5 chen hih a local/regional á¹awng hmanga naupanghai inchuktir ni sien, a thei
lem chun pawl 8-a inthawk a chung tieng chen khawm naupang á¹awng hmang, an naw
leh khawtlang le a ram á¹awng (local or regional language) a inchuktir ni sien
ti a nih. Naupang á¹awng hmang (mother tongue/local) a inchuk ding lekhabu a lo
um remchang naw chun, á¹awng danga textbook um le lekhabu rawn hai khah naupang á¹awnga
hrilfie pek el ding. Hi kawnga zirtirtuin hma a sawnna dingin Central le State sawrkarin
nasa taka sawmdawlin hma a lakpui ding ti a nih.
Naupang
chuh mani á¹awnga ziek le tiem thiem thei dingin Pawl 3-a inthawk inchuktir ding
ti a nih. Three language formula hi hmang zawm pei ning a ta, abikin 8 Schedule
a á¹awng 22 hai hih hma an sawn theina dingin ngaiven ning an tih ti a nih.
Language Teacher tam tak mamaw a ni ding
leiin hi taka ding hin Central le State sawrkar chun nasa takin an bawzui ding a
nih ti a ni bawk.
Naupang
hih Pawl 6-8 a ni sung hin kut thiem thil (fun course) hieng Carpentry,
Electric work, Metal work, Gardening, Pottery, etc ti hai hi State-in a riruong
course hai chuh inchuk sa’ng an tih.
Naupang
inchuklaihai hih lungril hadam taka thiemthilhai inchuk ding an ni laiin, Board
Exam, Entrance test le Coaching culture hai hin naupanghai lungril a sukchi-ai
a, an hun hlu tam lem chuh lungril sawl taka an hmang ral el le, lekha an tiem khawma
exam-a ding lieu lieu chauh tinzawna an tiem hih thiem inchuk dan ding an nawh
a, a sawt a seia ding khawmin a hrisel nawh ti a nih. Chuleichun tuta Board
exam le Entrance test ei zui pangngaihai hih thlak danglam ning a ta,
chuongchun Coaching/Tuition ei ti hai khawm hung bo zui-el an tih ti a nih. Chu
ding chun exam dan hai chu design thar induong ning a ta, awlsam deua exam pass
el thei dinga riruong ning a tih. Pawl
10 le 12 board exam hai hih sunzawm ning a ta amiruokchu awlsam deua pass
thei ding le, tuition le coaching lak ngai der lo a, inchuk lai, class á¹ha taka
a kai le lungril pea á¹hang latu chun a pass el thei dinga exam khawm riruong
ning a tih. Naupang chu exam a chauh ni lo, school a kai sung po po ena mark
pek ni lem a tih.
Tuta
policy thar hin naupang inchuklaihai chau ni lo, zirtirtuhai hih a ngaiven em
em a nih. Naupanghai hih hma tieng peiah ram le hnam ban ding an na, chuhai
inchuktir le enkawltu chuh zirtirtuhai hih an ni a, chu lei chun zirtirtuhai
chungah ei khawvel hih a’n nghat a nih ti thei hiel a nih. Abikin rural areas-a
lekha thiem thei deuhai hih 4-years integrated B.Ed. inchûk a, zirtir sin (teaching
profession) an thaw theina dingin scholarship induongpek ning an tih. Kum 2030
khin chuh zirtirtu ni ding chun 4-years integrated B.Ed. degree nei tei tei a
ngai ta ding ti a nih. Zirtirtu-hai khawm an inchuk zawm pei le an hrietna a
pung pei theina dingin local, regional, state, national le international level
chenah seminar le workshop hai riruong hlak ning a tih. Zirtirtu chu a subject
zirtir el khelah naupanghai mamaw le á¹Ã»l, an baksamhai hre theitu a ni ding a
nih.
Chun
mi tin hih mizie danglam bik rieu le talen inthup kawl seng ei nih. Chu talen
inthuphai chu hmu nal nal thei dinga zirtirtu-hai inchuktir ning an tih.
Naupanga talen inthup hmu suok a ni phat, talen a neina tieng bawzui dingin
naupang chuh infui le ditsak ning a tih.
India
pumpuiah naupang school kai po po lai 47% neka tam hih private school a inchuk
an nih ti a nih. State tinah a neihai chun sawrkar school nekin private school
an pan lem zat zat ti a nih. Chu lai chun Right To Education le private school,
le private school chungchang thu á¹heá¹hawp dan ding policy a hrana chipchier
taka hril a tam nawh. Sienkhawm sawrkar school ang tho-in private school-hai khawm
nasa taka inthlaktleng an ni ding a nih ti chuh inhmai ruol an nawh.
Higher
Education
Higher
Educational Institution-hai ta dinga hi policy-in pawimawsak taka a riruong
chuh College/university hai hih multidisciplinary an hung ni thei dan ding a
nih. Multidisciplinary ti chu lekha inchuk taphawt ieng ieng subject/course
indaidan-na um lo a inchuk thei, Science la haiin Arts le Humanities hai inchuk
sa tum ngei ding le Arts le Humanities a inbur haiin Science subject hai inchuk
tum tei tei ding ti a nih. India a engineering institution á¹ha tak a ei nei IIT
hai chenah multidisciplinary an nina dingin arts le humanities course hai
induong ning a tih ti a nih. Chu el khelah vocational course le soft skills hai
khawm inchuk-sa ding ti a ni bawk.
Kum
2040 hin chuh College le University po po hih multidisciplinary ni hman dinga á¹hang
lak ding ti a nih. Mihriem theina, hrietna, ngaituona le sie le á¹ha hrietna hai
chen rawn tlak le hmang tlak ding chun hrietna zau tak nei a á¹ul a, hrietna zau
tak intuopek thei ding chun inchuklaihai hih subject le course indaidanna um
loa subject le course inchuk le hriet theihai po po hi inchûka hriet a pawimaw
a nih ti leiin Multidisciplinary education hi a ngaipawimaw a nih. Tuta khawvel
ei hmang lai le hma tieng pei-ah hrietna zau tak nei thei dinga college le
university hai hih ei ser an ni naw chun ei inchukna hmunpuihai hih bel tlak ni
nawng an ta, ei hma a pik hle ding a nih.
Undergraduate
degree (BA/ BSc ti a ei hriet) hih kum 3 aw ni hlak khah Policy thar hin kum 4
aw dingin a riruong a nih. Kum 4 course sung hin inchuklai naupang chuh a nuom
hun hunah a course chuh a suktawp thei a nih. Kum 4 aw course ni sien khawm
naupang inchuklai chu a course kum khat a zo hunah inchuk zawm a nuom ta naw
chun Certificate pek tho ning a ta, a kum 2 a zoin a’n chuk zawm ta naw chun Diploma,
kum 3 a zo hnunga an chuk zawm ta naw chun Bachelor’s degree hmu tho a tih. Kum
4 course pumhlum zo chuh duthusam ning a tih. Bachelor’s programme kum 4 course
zo haiin Master’s programme an lo inchuk zawm ding chun Master’s degree chuh
kum khat aw ding chau a induong thei ning a tih. Kum 3 bachelor degree nei
haiin Master’s programme an lo zawm nuom chun kum 2 aw programme ning a tih.
Kum 5 aw integrated Bachelor’s/ Master’s program um thei bawk a tih.
Ph.D.
thaw dingin Master’s degree á¹ul a ta, chulai zing chun Bachelor’s degree
Research le inkawp kum 4-a mi nei haiin Ph.D. thaw zawm thei ve thung an tih.
M.Phil.
hih sukbo ning a tih. Tuta M.Phil. lan chuk mek hai chuh zo thei an ta, ana
chuh sukbo an ta ding leiin M.Phil. admission thar um ta naw nih.
NEP 2020 hmalak dinga an singsatna hrietsa dinga á¹hahai:
12th Five-Year Plan (2012 – 2017) dungzuiin India sawrkar
hrietpuia sinthaw kum 19-24 hai lai 5% neka tlawm lem hin Vocational education
an nei á¹awk a, USA a chuh 52%, Germany-ah 75% le South Korea-ah 96% an nih. Ei
inthlau hle. Tuta policy hin Indiaa vocational course ei ngaipawimaw naw hih hma
ei sawn hrat nawna san pakhat a nih ti hrein nasa takin vocational course
sukhmasawn ding ti a ni bawk. Vocational course hi pawl 6 a inthawk a um á¹an
ding a nih a, internship hai chen um a tih ti a nih. Vocational course ei
hlutsak chun Indiaah á¹halai tam tak sinthaw thei, sin nei si lohaiin awlsam
taka thiemna inchuka sin an hmu theina
dinga lampui á¹ha tak a ni ding a nih.
Khawvel nasa taka inthlakthleng le climate change, biotechnology,
digital marketplace, machine learning, artificial intelligence, etc. le hripui
dang dang kara leng mek eini leiin Research tieng pang nasa nawk zuola hma lak
a á¹ul a. Research a ding hin India chun a GDP 0.69% chau a hmang a, USA chun
2.8%, Israel in 4.3% le South Korea-in 4.2%. Research tienga hma nasataka la
dingin National Research Foundation indin ding ti a ni bawk.
Art le culture tieng panga nasa nawkzuola India ram sungah hmalak
ding ti hi a nih. Mimal, ram le hnam a dam ding chun á¹awng, art le culture hai
hih an dam makmaw a ngai. Hi ding hin nasa taka hma la dingin India chu a’n
singsa a. Tuta inthawka kum 50 chauh liem ta sung khan Indiaa á¹awng 220 chuong
a bohmang a nih. UNESCO chun tuhin Indiaah á¹awng 197 lai zet endangered
(bohmang thei zing) a um a nih a ti a nih. Chu lei chun Indian Constitution
Eighth Schedule a á¹awng 22 hai chau hi ni loin, India sunga á¹awnghai reng reng
humhal el ni loa School le lekha inchuknaa hai hmanga sukvul zing dinga hma lak
hih a pawimaw takzet. Hi le inzul hin education le inzawma material á¹ha tak tak
el bakah thu le hla á¹ha tak tak hai India ram á¹awng tina inlet sinhai thaw a, á¹awng,
thu le hla hai humhalna sin thaw dingin Indian Institute of Translation and Interpretation
(IITI) khawm indin ding ti a nih.
Policy thar hmakhuo le sawrkar hmalak á¹henkhat:
Policy thara Multidisciplinary ei ti hih, Delhi University-ah (DU)
2013 khan an lo hmang ve a. Center a Congress an lal lai a ni nghe nghe a, Pu Kapil
Sibal HRD minister khawma support-in, undergraduate a kum 4 course, Four Year
Undergraduate Programme (FYUP) tiin an lo á¹an chawt a. DU chu Indiaa khawm
university laia infrastructure nei á¹ha ve pawl khawm ni sien, a lel der kha chu
a nih. System thar a ni leiin student hai chau ni lo zirtirtu hai khawm an
buoisie. Course tam tak an á¹an a, inchuklai naupang haiin course dang dang
inkawkal nukin an inchuk á¹an a, ana chuh a infrastructure-in a dawl hne tawk
dingin ieng lawm lawm hmalakna a um naw a, teaching faculty suklien ti hlak a
ni bawk nawh. Kum khat hnungin an suktawp nawk hlawl a. Tuhin India pumpuiah
chu rurel chuh zui dingin riruong siem a ni tah a. Delhi University hman an inhâi
mupa an lel der khah, India pumpuiah infrastructure le system mumal hril ding um
lo ang tawp chunga system zalen le changkang, inchuklaihai chauh ni lo
zirtirtuhai khawma an zuk paw el lo ding system thawk le khata hmang tum chu
ngaituo ei um hle.
Hi system thar hi umzie neia mumal taka a thawk thei ding chun hun
iemani chen a âw tei ding a nih. Inchuklaihai hmakhuo dinga á¹haa ngai leia rot
hih inchuklai tam tak sukchavaitu a ni lem el thei di’m maw! Tienlai India-ah
Takshashila, Nalanda, Vikramshila University-a hai multidisciplinary course an
lo zui a nih. USA a lem chuh 1862 lai dai khana Morrill Act passed-in Higher
education a hai mechanical arts, agriculture, home economics le a dang dang
(vocational course ei ti hai hih) an lo induong a, an á¹hathnempui hle. Mi dang,
hun danga haiin an á¹hathnempui chuh enton ding a ni lai zingin, thawk-le-khata
a tawm a hlawm, a hlum a hriela zui dinga ei insingsa thut el hih hawphur um
tak a nih. Thil á¹ha dinga ring, 2016-a, insingsat lawk khawm um der loa
Demonetisation sawrkarin a hung puong thut el dam khah India mipui an mi rak
hlum á¹ep a ni khah. A mipui chauh ni lo, Indian economy ngei khawm ieng chen am
a kakhawk, ei la tuor pei ding a nih. Corona Virus leia lockdown an hung puong
thut khawm khah ei hei buoi nasat zie. A pawi zuol em em hlak ngotchuh, inthlakthleng
hun le harsat huna a let tama tuortuhai chu mi chetheihai nekin mi retheihai an
ni lem pei hi a nih. Thetthut hih hmathlir sei tak nei le puitling deu hai chet
dan chuh a ang naw ngawt el. Thet-le-thut ni loa a mihriemhai en a, ei phak tawk
le ei neihai le inmila chang le hma lak dan ding ngaituo hi thil varthlak a ni
lem ring a um.Tuta rurel thar le course á¹ha hai khawm hi a zai zai, a hlek hleka
umzie um deua a institution hai le inchuklaihai khawma ei chalai hne tawk peia
hma sawn tum hi ei thaw ding ni lem awm takin ka ngai.
Ṭawng chungchang-ah, Hindi annawleh Sanskrit manih compulsory-a an
sie naw hih lawm a um. Anachuh Sanskrit dam hih optional subject-a sie an ni
tho tho. Three language formula hmang zawm ding ti a ni lai zingin, inchuk le
inzirtir phat local/regional á¹awng hai hmang ding ti a nih. State hai, abikin
Northeast hai hih hnam chi tin, class room pakhat chauah khawm á¹awng dang dang
hmang umhai, iengtin am an á¹awng senga inchuktir an ni thei ding? Inchuk le
inzirtirnaa á¹awng chungchanga hmalak dan ding hih State chungah nasa taka
innghat a ni ding a nih. 1835 British huna Macaulay thurawn an pawma English
chau hih India-a inzirtirna á¹awng le inchuknaa hmang ding ti an pawm ang khan, (tuta
policy tharin naupang inchuktirna dinga á¹awng dang dang a hmang ding a ti lai
zingin) State le thuneituhaiin minority á¹awnghai hnawl a, a State á¹awng hmang
lem dinga hma an lak thei lem dan ding a um tlat. Hi hih thil inlauum tak a
nih. Chu lai zing chun hnam chin lem (minority) hai khawma bengvara hma lak dan
ding an dap chun, sawrkar hrietpui le á¹hangpuina hnuioah mani á¹awng ngei thu le
hla hai naupang te te khawma an inchuk thei dinga á¹awng, thu le hla le lekhabu
hai chen siem thei dan lampui um a tih. Chu chu á¹awng humhal el bakah thu le
hla tienga hmasawnna lampui á¹ha tak a ni el thei.
Policy thar hin sum le pai tienga funding nasa tak a mamaw ding a
nih. Policy sukpuitlingna ding hin sawrkar khawm sum tam tak seng an inhuom a ngai.
2017-2018 Government (Centre le State) budget expenditure dungzuiin ei GDP-a
4.43% hih educationah ei hmang a, chu chu policy thar hin GDP-a 6% chuh
education-ah a remchang hmasa takah inthawka hmang ta ding ti a nih. Education
department a hin corruption hih a nasa em em a, ngaituoum pakhat chuh corruption
chirhak hih iengtinam inthiel fai ding ti hmalakna um duk-dak si loa education
budget sukpung ding ti hi a nih. Budget pung ding chuh inchuklaihai sawr ding
ni sien nuom a um ngawt el.
Tu chena BJP sawrkar hmalakna hih turu tak tak a tam. Sawrkarpui
le state inlaichinna hai khawm nasa takin BJP hin a them a nih. India hih State
hrang hrang infinkhawmhai zara ‘India’ ni thei chauh a nih. Chuleiin, India-in
hma a sawn ding chun a federal rurel hih nasa taka a hrisel le intuorem a á¹ul.
State po po á¹hangruola hma an sawn seng chun India-in hma a sawn ding a ni chau
a. Chu kawnga chun State le State hai á¹ha taka inpaw a, inthuruol taka pheikhai
vawr tlang a, Sawrkar thlungpui le state sawrkar tin hi inthuruol le inrem taka
an um tlang theina ding policy le schemes duong a, thurawn petu ding le policy ‘Think
Tank’ dinga 1950 a Congress lo indin tah Planning Commission khah á¹hiekin BJP sawrkar
chun National Institution for Transforming India (NITI Aayog) chu 2015 khan a
lo indin a. Inthlakthleng a hun ta reng a nih. Anachuh thlakthleng a nia inthawka
kum 4 kum 5 hnungah NITI Aayog hih sawrkarin a’n hawkpui ang takin ra an suo am
ti ei ngaiven chun, ei bau ei ka kuk á¹awk a nih. A sawt a sei hnungah a ra ei
hmu chau ding a ni dim? Nghak el naw chun.
Jan Dhan Yojana (India a suongkuo tinin bank account pakhat bek
nei ding ti scheme a nih) le Aadharr le Mobile, sawrkar hmalakna a bikin sum le
hamá¹hatna hai le sawrkarin mi harsa a sawmdawl hai office a sawng a sawnga fe
lo-a direct a (Direct Benefit Transfer - DBT) a dong ding hai account a deposit
chawt dinga riruong chuh JAM trinity, Jan Dhan – Aadhaar – Mobile, hi hai
pathum inthuo hi a nih. Hi hai pathum an thawk phat chuh ‘India-ah mitthli hai
po po a hruk hul ding a nih’ an ti hiel le ‘Nirvana chuh a hla tanoh’ ti a
Economic Survey 2015-a an sak-inzawt el khah a nih. Sienkhawm 2020 a Corona
virus-in India a hung nuoi á¹an khan, mi harsa zuol hai á¹hangpui an hung á¹ul a,
JAM hmangin á¹hangpui á¹ul hai hriet nal nal a, sum khawm buoi der loin transfer
thei a ni ding ti khah, India hmun tam takah suong-um JAM khah kawk a um naw
zie mipuiin eihmu a ni khah. Khawm hih a sawt a sei hnungah a ra ei hmu chau
ding a ni dim? Nghak el naw chun.
Tuta BJP sawrkar hin, thaw ding ti-a thutlukna a siem hai chuh a
kakhawk ding hih donsak mang loa thaw pawp el hlak a nih. Chun sawrkar hin
Indian parliamentary le democratic rurel hih an za naw manih aw ti dingin a che
hlak. Parliament-a debate le discussion hai bawkana Ordinance-in dan an duong
hai, le tuta NEP 2020 ngei khawm hih India pumpuia hmang le zui ding ni si-in
Parliament-a takngiel khawm chai loin Cabinet-in a pawm tawp el kha a nih.
Sawrkar hmalaknahai á¹ha em em dinga an riruonghai hi an inhawkpui
ang a lo ni nawzie hmu ding a tam. Ei hril hai po po khih sawrkar demna a ni naw
a, hma an lak á¹henkhat le a kakhawkhai ei thlirna a ni lem. Congress-in an thaw
ngam ngai reng reng lo dinghai khah kum 4 kum 5 sung chauin BJP chun tam tak an
zuk thaw el a nih. An huoisenna hih inpak an um letling a nih. Ṭhuoitu le
hmakeitu hieng anga saipui lamlawn thaw hih ram hnufuol, Democratic ram ni bawk
ta ding chun a á¹ul reng a nih ti pawl khawm um ei tih.
India mipui inzie nuoi nuoi chunga roreltu le hmakeituhai phur phur hih lu haia tlukpui khawp phur a tling. Sin inhoi le hadam chuh a ni naw tawp. Chu lai chun, ram hmasawn le sawrkar innghat tlakhai ei en chun, a á¹ha tienga hma an sawnhai hih mipuiin an zir lei hih a lo ni nuom vieu. Mi harsa, mi rimsi le mimawl tamna hih sawrkar dukdak lo le tawrot inlalna hmun a lo ni nuom a. Democratic rambung hmasawnhai mizie ei en chun, mipuiin sawrkar le an inzawmna laihrui inbat dan an hriet chieng a, sawrkar chuh a mipuihai hi an nih ti le mipui hih sawrkar chu an nih ti hrea rorel dan kawng tinreng ngaiven a, a’n dik naw chuh a’n dik nawzie khekpui a, sukdik dinga hma la a, sawrkar an thlawp theinaah indik taka sawrkar hmalakna lo thlawptu an nih. Hieng ang ramin hma an lo sawn vieu hih thil mak a ni nawh. Tuta NEP 2020 khawm hih State tinah hmang á¹an a ni pha, mipuiin lo ngaiven a, indik taka bawzuitu state hai chun hlawkpui hleng an tih. Chu ni loa, mi hmu lo kara fakruk le a thei thei lo ban tan le fel deua ziek bo le ziek bel el hlak huongtauna le hieng anga dawithiem (magician) tamna hmuna chuh Scheme le Policy tam tak a tlawl hlak ang bawkin NEP 2020 khawm hi tlawl el a tih ti ringhla a um nawh. Mipui chungah mawphurna an nghat nasatzie hi hriet fie tum ei tiu. Sawrkar chu mipuihai hih ei lo nizie hre thar ei tiu.