- Dr. David Buhril
Pa pakhatin, “Doctor i ni ta bok a, philosophy le article dangdai deu hung ziek rawh”, a mi ti a. Ka thesis ziek hrilfie dingin a mi ti bok a. A’n sukbengvar bok a, hmu chin chu a nei a hoi. Bengvar tum lohai nek chun a bengvar lem hrim. A tramna leh a dangcharna chu inril tak a nih. Inhnar a umna a nih. Piengsuol, a pieng nawna ding hmuna pieng niin an hriet tlat. An venghai chun a titi nuom luot leia zun thlum pha hiel niin an hril. Thingpui dawra thingpui thlum dawn le gawp hi vanram hnaina tak niin a ngai. Thingpui thlum doma a titi po po hi belkhawmin thu hril inla, kohran intihai hin missionary a hranpaa an tir ngai ta ngot naw ni a; ram inthim um ta naw nih, an ti chuh! Naupa nei sun tira um ni si loa mi dang sin po po a thaw zo vong ding chu thil remchang tak ding a ni naw leia a zun a thlumpek ni dinga hril pawl khom an um bok. Ama ngeiin, “Zawlnei a hung ding an ti kha mi lo sawn pawl an um hman a. Chuong ang chu ka ni nawh ti khom kan puong. Mithi khom ka la keitho naw bok” a tih. Amiruokchu, an thluok a chawl nawh. Hmutheilo kut hratzie chu inhmai ruol an nawh. Chu chu Pathien a nih. Chu phing chun, a taksa khawnvar cheng kurin,“A philosophy trak trak ta de aw” a ti a. Keini pahni chu sertan thar hlol, a be khom la dam hman lo angin a mi sie a, mi dang po po chu tan hman loa liem vong ding angin a sie hre vong el a nih.
Ka Doctoral Thesis, “New Social Movements in Northeast India: Contextualizing Environmentalism in Contemporary Collective Action” ti hih ka hrilfiena dingin kan inbuon trei chu a nih. Trong thar le key thar zong a trul tlat. Van pasalthrain ei khawvel mawi le inhoi tak ei sukcheureu karah, hnuoi thar le van thar chauh ni loin hun thar le chatuon hringnaa min thuom belsain beiseina khamhrui a min cheltir tieng ram chu sirsanin kan inhrilfie thei chauh a. A thu kharna dinga, chuongchun, Galilia unau nga manhai chu mihriem mantuah siemin an um ta a, tiin ka suktawppek chun pulpit thûm raka ka ben ri ni awm tak chu a hriet a. Kotkhar chi tea lutin lampui inchêp tak hraw niin an hriet a. Chieng a’n ti bek bek; phum non trul ding chi niin an hriet nawh. Varin a sun thluk ve nawa chu a hmu niin a hriet. Chu key-a pawt tran naw chun an hril “general knowledge” hi “general” lo deu a nih. Inhrilhriet ding khomin a kong le lam ei zui naw chun Samari sipai hotu anga mi hrilfie pek roh tina chang hre tum lo eini tawl si a.
Pathien zarin sawt taka inthoka ka thiltum, PhD / Doctorate Degree hmu chu ka lo hlawtling ve ta a. Ka lung a awi hle. Inchukna le inzomin ei ni rawi chu thiemna le varna nêkin sum le ro le insuk buripa lu ling nuom hnam ei la ni tawl tlat a. Ei hnam la naupangzie sukchiengtu laia pakhat a nih. Lien deu, chethei deu, sin thaw loa fak hmu ti kha ei inchukna le ei lo hmet kop nuom zing a nizie chu lekha kan chuk sung hin ka hmu fie zuolin ka hriet. Chu rasuok chun, a faru thiem thiem kha hlawtling tak niin a sipah ei inchuon sang nawk a, hnam angin ei intawl ve chu a lo nih. Inphalam a um ka ti hlak.
Naupang laia inthok lekha tiem le ziek hi ka’n hnik thei khop el a. Ka’n hnikna chu iengang sin (profession) le’m ka keikop ding ti chu ka lo ngaituo ve hlak. Pawl sawmpahnih zoin, Manipurah topper lai ka thrang ve a, Delhi University-a inchuk zom dingin ka fe suk a. Delhi-ah The Hindu newspaper ka voi khat tiema inthok chun ka ngaizawng nghal a. Ka’n thin a ni tak. Editorial page-a thupui an ziekhai ka tiem chun ka Kanan ram ding a mi kawkhmuin ka hriet. Hieng ang chanchinbu hi nei thei inla aw, ka ti vong vong hlak. Tiem le ziek kongah nasa takin ami cho har a. Sawtnawte hnungah Delhi University-a College thra pawl chang vein, inchukna runpuiah kan bur tran ve a. Pienga inthok University le Professor la hmu ngai der lo, hmu thut kha ka ni leiin, a var taluo a, “Lalpa, hi lai hin ka um”, ti naw ruol an nawh. Inhoi ka ti hle. Ka’n bŭr nuomna ka hmu suok ta a. Piengthar deu ka nih.
BA inchuk zoin Jawaharlal Nehru University (JNU) ah Masters inchuk zom dingin entrance exam ka pek nawk a. ST lai a pakhatna niin University puitling lema ka chuong lut nawk a. Hieng ang hi ei ramah um sien aw ! ka ti tawp thei nawh. Thluok bawm a ni tak. A mi chawm hle. Galileo thi tawm chena chawl loa, “A châng zing” (Epur si muove) a ti ang hlola thluok chawl nawna hmun niin ka hriet. JNU-a MA ka zo chun MPhil inchuk zom dingin entrance exam ka pek nawk a. Ka tling a, kan chuk zoma chu ka sunghai ti zawng a ni der naw a. Inchuk zom ta lo dingin an mi ti a. India-a national games lien tak Civil Service Examination khĕl lem dinga an mi lo melkai zing a lo nih.
Eini rawi lekha inchuk hi a tam lem “planned” lo, sum le pai ruohmang sa (planned) ti ding um der lo a ni tlangpui bok. Chu chu kan buoina a lo nih. Amiruokchu, mi thaw dan dan thaw le mi fená nàa fe hi nu le pa le khawtlang lungril puthmang a ni tlat si a. A pot a lo na ngang bok. Inhnik zawng le thiem zawnga inhêm dingin ei la’n zozap naw khom ni ngei a tih. Kei le kan insung ngirhmun lem kha chu a lo zuolkai bik ti dingin a um. Opportunity le chance ei tihai hi remchang hun hung tlung hrilna ve ve ni sien khom inruol lo deu a nih.
Sunghai tipui rak loin MA le MPhil chu Pathien zarin thra takin ka zo thei a. JNU bokah PhD sunzom theiin ka um nawka chu insung san a trûl leiin PhD program le JNU a inthok chun ka’n hnŭk dok a hung ngai ta a. Pathienin Delhi-ah ziek le tiem bansan loa sinthaw ding a mi pek a, Journalist (Asst. Editor, Northeast Sun) sin ka thaw a. Pathien zarin ka tlangval hun sungin ka sanghai pali (4) Delhi University-a inchuk zomtir thei dingin ka um nawk a, ka lawm a kim hle.
Farisai hai le Sadukai hai chol inrui ang elin, ram le hnam inrui puma hmu thei lo ram hnot tung sung khom a lo sawt nuom rei. Tu’m ka na? ti zawna don tum malamin sukdam ding le hrai ngai a lo pung zing bok. Ka’n hnikna le thiltum chun mi trinsan el loin, ka hmu nuom chu damte tein a hung fie pei a. Zung hung kei deta hung chieng peiin, ka’n hnikna leh a hung inmat nawk thlap a. 2015 kum chun PhD/Research thaw dingin entrance exam ka pek ve a. Seat pathum um lai ka chang ve a; mi thrungna ding inchupui ka ni tak. Thla ruk sung classroom-ah coursework le exam leh thaw tran a lo trul nawk a. Thaw tasa le hriet tasa’n dai tawk ti a nei nawh. A hung inlang fie thil chu kum li sung tiem thei ding le pom tlaka ziek dokna hunin ka hmang nawk a. Zeldin le gawp ni loin, scientific methodology khir tak thruoina sunga inzêl zinga ziek a trul. Hi tak hi a nih social sciences hi ‘science’ a nina san. Chu sung chun banga kutziek, “Bŭkin i um a, i tling zo ta nawh” (Mene, Mene, Tekel, Upharsin), ka hmu ka’n sawn hun a tam hlak. Hmasawn inkhina (Progress report) hun bituk khom ka threl leiin Show Cause Notice voi khat ka dong hman. Seminar le Viva-a hai mani ngaidan le kutsuok hum le sansuok a trul hun a tam.
Plagiarism test (mi ngaidan le kutsuok lak/bel/inruk a ni le ni naw enfielna) bakah Doctoral Thesis pek lut ding chun publication pahni bek (journal/lekhabu with ISSN/ISBN) nei ngei ngei a trul. Publication nei lo chun Doctoral Thesis pek lut thei an nawh. Thil trul le inkhina hmol a lo khir hrat khop el. Ka lo nei kim tawl hlauh a. Rongbawltu pakhat Doctorate Degree hmu ang kha chu an naw deuh. Chu rawngbawltupa chu ka ruolthra pakhatin “I Doctorate Degree hmu chu a harsa am?” tiin a’n don a. Rongbawltupa chun trimna nei dêr loin, “Objective type vong an min don a, a olsam e”, a ti ve tlat! PhD le Objective question chu an inmat naw top. Hrietna chu a’n dik ding a nih. Doctorate Degree tak tak lem chu necktie inpeka pek el thei chi a ni nawh. A thei nawh. A tawp takah, Pathien remruotna hung inlang fie, ka lo zui ve hi a lo ni lem. Chu chu a philosophy dangdaina deu tak chu a nih. A ni ngei, kotkhar chite le lam inchêp tak chu a lo nih.
Pa pakhatin, “Doctor i ni ta bok a, philosophy le article dangdai deu hung ziek rawh”, a mi ti a. Ka thesis ziek hrilfie dingin a mi ti bok a. A’n sukbengvar bok a, hmu chin chu a nei a hoi. Bengvar tum lohai nek chun a bengvar lem hrim. A tramna leh a dangcharna chu inril tak a nih. Inhnar a umna a nih. Piengsuol, a pieng nawna ding hmuna pieng niin an hriet tlat. An venghai chun a titi nuom luot leia zun thlum pha hiel niin an hril. Thingpui dawra thingpui thlum dawn le gawp hi vanram hnaina tak niin a ngai. Thingpui thlum doma a titi po po hi belkhawmin thu hril inla, kohran intihai hin missionary a hranpaa an tir ngai ta ngot naw ni a; ram inthim um ta naw nih, an ti chuh! Naupa nei sun tira um ni si loa mi dang sin po po a thaw zo vong ding chu thil remchang tak ding a ni naw leia a zun a thlumpek ni dinga hril pawl khom an um bok. Ama ngeiin, “Zawlnei a hung ding an ti kha mi lo sawn pawl an um hman a. Chuong ang chu ka ni nawh ti khom kan puong. Mithi khom ka la keitho naw bok” a tih. Amiruokchu, an thluok a chawl nawh. Hmutheilo kut hratzie chu inhmai ruol an nawh. Chu chu Pathien a nih. Chu phing chun, a taksa khawnvar cheng kurin,“A philosophy trak trak ta de aw” a ti a. Keini pahni chu sertan thar hlol, a be khom la dam hman lo angin a mi sie a, mi dang po po chu tan hman loa liem vong ding angin a sie hre vong el a nih.
Ka Doctoral Thesis, “New Social Movements in Northeast India: Contextualizing Environmentalism in Contemporary Collective Action” ti hih ka hrilfiena dingin kan inbuon trei chu a nih. Trong thar le key thar zong a trul tlat. Van pasalthrain ei khawvel mawi le inhoi tak ei sukcheureu karah, hnuoi thar le van thar chauh ni loin hun thar le chatuon hringnaa min thuom belsain beiseina khamhrui a min cheltir tieng ram chu sirsanin kan inhrilfie thei chauh a. A thu kharna dinga, chuongchun, Galilia unau nga manhai chu mihriem mantuah siemin an um ta a, tiin ka suktawppek chun pulpit thûm raka ka ben ri ni awm tak chu a hriet a. Kotkhar chi tea lutin lampui inchêp tak hraw niin an hriet a. Chieng a’n ti bek bek; phum non trul ding chi niin an hriet nawh. Varin a sun thluk ve nawa chu a hmu niin a hriet. Chu key-a pawt tran naw chun an hril “general knowledge” hi “general” lo deu a nih. Inhrilhriet ding khomin a kong le lam ei zui naw chun Samari sipai hotu anga mi hrilfie pek roh tina chang hre tum lo eini tawl si a.
Pathien zarin sawt taka inthoka ka thiltum, PhD / Doctorate Degree hmu chu ka lo hlawtling ve ta a. Ka lung a awi hle. Inchukna le inzomin ei ni rawi chu thiemna le varna nêkin sum le ro le insuk buripa lu ling nuom hnam ei la ni tawl tlat a. Ei hnam la naupangzie sukchiengtu laia pakhat a nih. Lien deu, chethei deu, sin thaw loa fak hmu ti kha ei inchukna le ei lo hmet kop nuom zing a nizie chu lekha kan chuk sung hin ka hmu fie zuolin ka hriet. Chu rasuok chun, a faru thiem thiem kha hlawtling tak niin a sipah ei inchuon sang nawk a, hnam angin ei intawl ve chu a lo nih. Inphalam a um ka ti hlak.
Naupang laia inthok lekha tiem le ziek hi ka’n hnik thei khop el a. Ka’n hnikna chu iengang sin (profession) le’m ka keikop ding ti chu ka lo ngaituo ve hlak. Pawl sawmpahnih zoin, Manipurah topper lai ka thrang ve a, Delhi University-a inchuk zom dingin ka fe suk a. Delhi-ah The Hindu newspaper ka voi khat tiema inthok chun ka ngaizawng nghal a. Ka’n thin a ni tak. Editorial page-a thupui an ziekhai ka tiem chun ka Kanan ram ding a mi kawkhmuin ka hriet. Hieng ang chanchinbu hi nei thei inla aw, ka ti vong vong hlak. Tiem le ziek kongah nasa takin ami cho har a. Sawtnawte hnungah Delhi University-a College thra pawl chang vein, inchukna runpuiah kan bur tran ve a. Pienga inthok University le Professor la hmu ngai der lo, hmu thut kha ka ni leiin, a var taluo a, “Lalpa, hi lai hin ka um”, ti naw ruol an nawh. Inhoi ka ti hle. Ka’n bŭr nuomna ka hmu suok ta a. Piengthar deu ka nih.
BA inchuk zoin Jawaharlal Nehru University (JNU) ah Masters inchuk zom dingin entrance exam ka pek nawk a. ST lai a pakhatna niin University puitling lema ka chuong lut nawk a. Hieng ang hi ei ramah um sien aw ! ka ti tawp thei nawh. Thluok bawm a ni tak. A mi chawm hle. Galileo thi tawm chena chawl loa, “A châng zing” (Epur si muove) a ti ang hlola thluok chawl nawna hmun niin ka hriet. JNU-a MA ka zo chun MPhil inchuk zom dingin entrance exam ka pek nawk a. Ka tling a, kan chuk zoma chu ka sunghai ti zawng a ni der naw a. Inchuk zom ta lo dingin an mi ti a. India-a national games lien tak Civil Service Examination khĕl lem dinga an mi lo melkai zing a lo nih.
Eini rawi lekha inchuk hi a tam lem “planned” lo, sum le pai ruohmang sa (planned) ti ding um der lo a ni tlangpui bok. Chu chu kan buoina a lo nih. Amiruokchu, mi thaw dan dan thaw le mi fená nàa fe hi nu le pa le khawtlang lungril puthmang a ni tlat si a. A pot a lo na ngang bok. Inhnik zawng le thiem zawnga inhêm dingin ei la’n zozap naw khom ni ngei a tih. Kei le kan insung ngirhmun lem kha chu a lo zuolkai bik ti dingin a um. Opportunity le chance ei tihai hi remchang hun hung tlung hrilna ve ve ni sien khom inruol lo deu a nih.
Sunghai tipui rak loin MA le MPhil chu Pathien zarin thra takin ka zo thei a. JNU bokah PhD sunzom theiin ka um nawka chu insung san a trûl leiin PhD program le JNU a inthok chun ka’n hnŭk dok a hung ngai ta a. Pathienin Delhi-ah ziek le tiem bansan loa sinthaw ding a mi pek a, Journalist (Asst. Editor, Northeast Sun) sin ka thaw a. Pathien zarin ka tlangval hun sungin ka sanghai pali (4) Delhi University-a inchuk zomtir thei dingin ka um nawk a, ka lawm a kim hle.
Farisai hai le Sadukai hai chol inrui ang elin, ram le hnam inrui puma hmu thei lo ram hnot tung sung khom a lo sawt nuom rei. Tu’m ka na? ti zawna don tum malamin sukdam ding le hrai ngai a lo pung zing bok. Ka’n hnikna le thiltum chun mi trinsan el loin, ka hmu nuom chu damte tein a hung fie pei a. Zung hung kei deta hung chieng peiin, ka’n hnikna leh a hung inmat nawk thlap a. 2015 kum chun PhD/Research thaw dingin entrance exam ka pek ve a. Seat pathum um lai ka chang ve a; mi thrungna ding inchupui ka ni tak. Thla ruk sung classroom-ah coursework le exam leh thaw tran a lo trul nawk a. Thaw tasa le hriet tasa’n dai tawk ti a nei nawh. A hung inlang fie thil chu kum li sung tiem thei ding le pom tlaka ziek dokna hunin ka hmang nawk a. Zeldin le gawp ni loin, scientific methodology khir tak thruoina sunga inzêl zinga ziek a trul. Hi tak hi a nih social sciences hi ‘science’ a nina san. Chu sung chun banga kutziek, “Bŭkin i um a, i tling zo ta nawh” (Mene, Mene, Tekel, Upharsin), ka hmu ka’n sawn hun a tam hlak. Hmasawn inkhina (Progress report) hun bituk khom ka threl leiin Show Cause Notice voi khat ka dong hman. Seminar le Viva-a hai mani ngaidan le kutsuok hum le sansuok a trul hun a tam.
Plagiarism test (mi ngaidan le kutsuok lak/bel/inruk a ni le ni naw enfielna) bakah Doctoral Thesis pek lut ding chun publication pahni bek (journal/lekhabu with ISSN/ISBN) nei ngei ngei a trul. Publication nei lo chun Doctoral Thesis pek lut thei an nawh. Thil trul le inkhina hmol a lo khir hrat khop el. Ka lo nei kim tawl hlauh a. Rongbawltu pakhat Doctorate Degree hmu ang kha chu an naw deuh. Chu rawngbawltupa chu ka ruolthra pakhatin “I Doctorate Degree hmu chu a harsa am?” tiin a’n don a. Rongbawltupa chun trimna nei dêr loin, “Objective type vong an min don a, a olsam e”, a ti ve tlat! PhD le Objective question chu an inmat naw top. Hrietna chu a’n dik ding a nih. Doctorate Degree tak tak lem chu necktie inpeka pek el thei chi a ni nawh. A thei nawh. A tawp takah, Pathien remruotna hung inlang fie, ka lo zui ve hi a lo ni lem. Chu chu a philosophy dangdaina deu tak chu a nih. A ni ngei, kotkhar chite le lam inchêp tak chu a lo nih.
