~ Daniel Lalsanhim
“Thudik hril le sa zang kâp a na”
Thutiem haidera phatsanna Tipaimukh biela chun hmangai mipui hai kum pui lingletin ṭuon sin an rêl a. Nuom thu hrim dâwn lovin an chunga thil tlung chu an tuor muol suo hlak. Hrisel naw le Lo hma infuk naw a’n tuok chang lem chu, furpui khawmuol siet hnuoia hram pui le ngaingam lo zetin an inbuon hlak. Chuonga hmangai mipui haiin inrim tak puma hringnun an hmang mêk laiin mihriem duamna hin chin lem a nei chuong nawh. Sawrkara mipui chanvo hieng Tar pension, Job card, NFS hnuoia bufai chen khawm a him chuong bîk hliek nawh.
Mipuiin sawrkara an chanvo indik tak an dawng ngai naw a. Mipui chanvo hlêpru tu le kei pêng thei hai chu a che thei pa angin an insâl lem hlau. Bible thuthlung zawm lovin na’n an hrieta. Sawrkar dân lem chu an zawm hnaisai nawh. India sawrkarin misuol hremna ding Penal Code Chapter 23, Section 511 zet a neia. Mipui chanvo hlêpru tu hai hi dân anga hremna pêk lo dinga humna dân a um chuong bawk nawh. Mipui hin ei khawi ngam sawt taluo deu ni’n an lang. Ei mipui haiin kum tam tak an tuorna le chânna hi hnam sunga pawl pakhat takin mipui hmakhuo ngaia a sukbona dinga kal pên a hun ta naw maw? Mipui hmangai naw tu chun ram le hnam hmangai thei a ti’m?
Khawvel a changkang peia. Thil thaw dan kalhmang hrilhrietna mipui lai nei a ni naw leiin mipui buoiin chiai zing zing ei tih. Kum pui lingleta Lo hma naw ngha hman lo, nitin kawla nisa suok zuia Lo sinthaw mipui ta ding chun Aadhaar Card, PAN card, Birth Certificate, Tribe Certificate, Domicile Certificate haiin an nia hmun a chang ve nawh. Hieng hai nêk hin ṭu chawra tingkhi bil, ṭu thlanga tawnhnieng bil, ṭu tuikhur lam thlanga intlung bawk laia hlo arlei le chemkawlrawkieng hlo haiin an lungrila hmun a hluo lien lem dai a. Mani nau hai pieng ni le thla nekin Lo mawng tienga fanghma ra um zat an hrietchieng lem dai bawk.
Nei po poa vai bufai a bag-a inchawk thei sun sun, fak zo hma ngeia hlo hrâm pui bêk thlo zo hman tuma ṭhangla hlak. Khuontevika Lo fe hlak hai chun ieng certificate chu’m ngaituo hman takluong an t’a? Sienkhawm sel nuom naw ro. Tipaimukh biel chau hi a ni I sawn naw Manipur MLA seat sawmruka(1/60) Hmar ṭawng hmang MLA pakhat ei nei ve ṭêtna chuh. Hieng mipui hai zar hi a ni an nawm changpar ata Hmar biel ei ti rawp hlak. Ram le hnam hmangai tu chun mipui hmakhuo ngaia, an harsatna le beidawngna hi ngaichâng pek hlak inla chu ei ram hi tuta nêk hin hma a sawn hrat lem ngei ka beisei.
India ram sawrkar laipui a’n thlakdanglam ang bawkin Scheme thar ei la hmelhriet ngai lo dân kalhmang thar a hung induong suok bawk a. Sakhuona le inkala ngaia Aadhaar card siem nuom lo khawm ei um ve nuol ni’n an lang. Thil hrietchieng lo hi dawizepa mi siem tu a n’a. Hrietchiengna hi huoisenna mi pe tu a nih. Tuta sawrkar laipuia rorelna khawl chalei mêk tu hin Aadhaar card a lak ursun leiin Aadhaar card nei naw chun thil buoipui a harsa zuol pha ta peia. Job card chena Aadhaar card a ṭul tk leiin Aadhaar Card chun hmun a hluo lien tah hle.
Aadhaar card siem ding hin lekha pawimaw chi hran hran SDO Office-ah lak a ṭul a. Parbung le Vangai SDO Office, Pherzawl District hlak Apolo Veng, Churachandpur District daia Office kai an ni si nghal. Hmar biel le Vangai mipui ta ding chun Tribe Certificate lak ding ringawt khawmin Churachandpur lothei loa fe a ngaia. Entirna’n, unau Senvon mi pakhatin Tribe certificate a lak ding chun kalman cheng 2000/- baka certificate man pakhata cheng 20/- a seng phak ding a nih. Nitin kawla ni suok zuia Lo sinthaw tu ta ding chun cheng 2000/- chu nuom el a lam suok el thei a ni nawh. Mamawna an sang si leiin nei um der bawk si lo, Certificate lakna ding chun kum thara aithing zawr phât an naw leh, hmunphi zawr huna ding ti’n pawisa pukna ding zawng naw chu lampui dang a um nawh. Nau hai Aadhaar card nei naw leiin in khatpa chun a lu huot zak el a nih. Chanin a zir si naw chun mani chunga thiltlung chu hlen tuma in khatpa chun ṭhanglâk a ngaia. SDO Office inṭhut nawna dinga inṭhuta um chu ṭangkaina um der lovin a’n khât tawkin ningtel luotin inkhata pa chun nu le nau chierin an hrâwt khum hlak.
Tipaimukh biel mipui harsatna hi Hmar mipui harsatna a nih. Mipui harsatna sawk zangkhai tu dingin tu am pen suok a t’a? Tipaimukh biel mipui changkanga hma a sawn naw chun Hmar hnam hi hnam changkang, hnam hmasawn ni ngai naw nia. Tipaimukh biel a changkang naw chun India rama hin hmasawnna famkim um ngai naw nih. Ram le hnam changkang le hmasawn ding chun Hmar rama cheng mimir changkangin hma ei sawn hmasa a ṭul.
Mani chipui hai harsatna hrezing sia, kangmei thlira ral thlir el hin ram le hanm ṭhuoitu indik ni thei ei ti’m? Hnam hotu ni lovin hnam ṭhuoitu ni hi mipui duthusam le thlakhla a nih. I dit dan kalhmang khera mipuiin an harsatna i kuoma an hung intlun i lo ngiet pal a ni chun, vawisun a’n thawk hin ram le hnam hmangaina leiin mipui harsatna hrie thei dingin inpha hnuoi a hun tah. Mipui hmangaina lei chauin sum rawngbawl lovin ram le hnam rawngbawl zai rel ei tiu khai.
Ka thei ang tawka a thua inzawt suok hi biel mipui hmangaina leia ka thei ve tawk a nia. Mita ka hmu le naa ka i hriet Tipaimukh biel mipui harsatna hi ṭangkaina a nei tak hlauin ziek suok pei ka tum lui tlat a nih.