Hmar \awng hmanghai hi population tam l^wm naw inla khawm, state panga, Assam, Mizoram, Manipur, Meghalaya le Tripura-haiah \hechekin ei um a. Hieng ei ch>ngna state-haia hin mania insawrkarna (administration) hran neia khawsa ei ni naw leiin, ei \awng hmanghai khawm inang naw nuoi tah ^wm a ni lai zingin, a la’n ang tl^ngpui vieu hi thil l^wmum tak a nih. State hran hrana \hedara um ta ch^wk chu, hmun khata \awng indik chu hmun danga \awng indik lova ngai, hril ding ting chun a um zeu zeu a. Entirna dingin sap\awnga shade hi hmun \henkhatah ‘deihlim’ ei ti lai, hmun \henkhata chu ‘deihl$m’ an lo ti ve tlat ! ‘An thuok hlawp hlawp a,’ ti khawm ‘An thuok hl^wp hl^wp a’ an lo ti a. Manipur le Mizorama ch>nghaiin ‘Sa ka k^p hlum’ ei ti khawm hi, ei unau N C Hills (now Dima Hasao)-a ch>ng ei unauhai chun, ‘Sa ka k^p that’ an lo ti ve tlat. Hang in sawis>l ding inla, mani \hanghmunah ei nghet tl^ng hle ring a um.
Chuong ang deu chun a chunga thupuia ei hmang Thienghlim le Inthieng khawm khi hmang d^n le ink^wktir a lo dang vieu tah ni ^wm a nih. Ei thuring inziekna Bible-a le Pathien inp^kna hla ei phuok le inlethaiah, ‘Holy Spirit’ ei inlet le hmang d^n khawm, an ang naw d^n chu a ching-chi-v>t vawng an tah. Kei hi thu ziektu’n ka lo hmang hlak d^n ka hril hma’n, Bible inlettuhai le ei Hmar hla phuoktuhai le hla inlettuhai hmang d^n tlangpui lo hei thl$r vuot ei tih.
Sap\awnga Holy Spirit hi :
1. Bible Society chun - Thlarau Inthieng ti’n an let vawng.
2. Bible for the World chun- Thlarau Thienghlim ti’n an let vawng.
3. Delhi Edition chun. - Thlarau Thienghlim ti’n an let vawng.
4. Mizo \awng Bible chun - Thlarau Thianghlim ti’n an let vawng.
Lusei (Mizo) \awng Bible-a inziek d^n ei hei hril sa ve kher nasan chu, Lusei \awng fe d^n le Hmar \awng fe d^n hi inangna sei tak neia an intlawn lei a nih. Ei hr^nghlui hlaphuoktuhai hla, Independent Kohran Hlabua an hla ei inchuonhaia an hmang d^n tlangpui hei thl$r n^wk vuot ei tih. Bracket s<nga number-hai hi 1992 edition dungzuia hla number-hai a nih.
Thlarau Thienghlim hmangtuhai:-
- Pastor Thangngur: Ka hmaa chun aw Thlarau Thienghlim… (147). 2. Pastor
Khuonga: Thlarau Thienghlimin mi \huoi pei la .. (12). ‘Aw Thlarau Thienghlimin Krista min entir rawh… (21) 3. Hranga : Aw Thlarau Thienghlim nunn>m.. (87) 4. Hrangk^pchin: Aw Thlarau Thienghlim nangin mi hung hril rawh .. (13). 5. Pautinkh<p : Kan chungah van Thlarau Thienghlim.. (155) 6. Hr^nglien: Thlarau Thienghlimin mi p^wl la (201) 7. Pi K<ngnu: Independent No 216-a hin Pi K<ngnu hin Thlarau Thienghlim le Thlarau Inthieng a hmang kawp. 8. Pi Runchawng : Aw Thlarau Thienghlim hung l>ng la .. (243)
9. Pi Lechawng : Aw Thlarau Thienghlim ka hma hung \huoi la .. (247)10. Rev Hr^ngtawnlien : Aw Thlarau Thienghlim hmangaitu ropui .. (313) 11. Pi Tuosing : Thlarau Thienghlimin mi hril la .. (326) 12. Pastor Khuma Biete : Penticost ni ang khan aw Thlarau Thienghlim … (51)
Thlarau Inthieng hmangtuhai:-
- Pastor Tangngur : |huoik$r rawh Thlarau Inthieng .. (183). I Thlarau Inthiengin
hung \hangpui rawh (265) 2. Pautinkhup: Van Thlarau Inthieng mi hung hn>m rawh (169). Thlarau Inthieng ko l<t ro .. (261) 3. Hrangngur : Aw Thlarau Inthieng lungngai hn>mtu … (97) 4. Ngulsang : Aw Lal Thlarau Inthieng mi \huoi pei rawh .. (172) 5. Pastor Thangler: Penticost ni ang khan aw Thlarau Inthieng .. (143). 6. Lalthangkung : Mi umpui la v^n Thlarau Inthiengin ...(152). 7.Thangluoi : |huoitu kan ngai Lal Thlarau Inthieng … (157) 8. Upa Rokung : Thlarau Inthieng nang l>ng la … (286). 9. Pi Thangsuntling :Thlarau Inthiengin mi \huoi sien la … (226)
Independent No 51-a Pastor Khuma Biete ‘Penticost nia Thlarau Thienghlim’ a ti le No 143-a Pastor Thangler-in ‘Penticost nia Thlarau Inthieng’ a ti hi thuhmun ning an t$m aw ? A chunga ei hla quote-dawka inthawk ei hmu thei chu, Pastor Thangng<r le Pautinkhupin Thlarau Thienghlim le Thlarau Inthieng an hmang kawp ve ve.
Kristien Hlabua hmangd^n hai:-
Kristien Hlabu, Hmar Christian Musical Society sut, Centenary Edition (2011) chu, Thienghlim, Thienghlim, Thienghlim tia \anin, hla t^wptak dawt No 454-ah Thlarau Thienghlima kh^r niin, hieng a hnuoia hla 12-haia hin Thlarau Thienghlim hmang an nih. No. 55. Thlarau Thienghlim Lalpa kan ng>n .. No. 114 Thlarau Thienghlim, lam mi hril la.. No 146: Ama chu Thlarau Thienghlimin an paitir a. No 204: Aw misuol, Thlarau Thienghlimin a fiel che. No 212: Thlarau Thienghlimin a p>k thudik chu \an a… No 340: Thlarau Thienghlim ei kuomah ch>ngin .. No 406: Pa, Naupa, Thlarau Thienghlim chawimawi zing ro .. No 417: Thlarau Thienghlima zung keiin a \^wl ngai nawh.. No 427: Thlarau Thienghlimin mi hril la .. No 431: Pa, Naupa le Thlarau Thienghlim; hmangai Pathien inp^k sien.. No 447: Thlarau Thienghlim mei baptis-ah. No 450: Thlarau Thienghlim >ng ropui …
Hieng hla 6-haia hin Thlarau Inthieng hmang an ni ve thung. No 121: Aw Thlarau Inthieng nang hung la.. No 122: Thlarau Inthiengin mi p^wl la.. No 124: Pathien Thlarau Inthieng, I var mawi suok raw se.. No 190: Thlarau Inthieng naw din tuikhur hlu a nih .. No 271: Thlarau Inthiengin mi suksip la… No 335: Thlarau Inthieng kona chu ngaithla zingin.. tihai hi an nih.
Hmar Kristien Hla Thar Bu, Hmar Christian Musical Society Centenary Publication No 56-na ah Rev Lalruots^ngin, ‘Aw Lal Thlarau Inthieng nang hung l>ng la ..’ tia Inthieng a hmang b^k chu, Thlarau Inthieng hmangna dang ka hmu nawh. Thlarau Thienghlim ruok chu, hieng hlahaia hin hmang an nih. No 11: Aw van mei Thlarau Thienghlim ..(Thanher). No 17: Lalpa Thlarau Thienghlim nunn>min mi hung dawn sien ..(Runchawng) No 22: Hung dinthar n^wk la Thlarau Thienghlim..(Upa Chawngbuoi) No 30: Thlarau Thienghlimin mi thlamuong a tih. (Thanga). No. 259: Thlarau Thienghlim inchikna nei nawha’n (Rev Hmangthanz^m). No 302: I Thlarau Thienghlimin mi \huoi pei rawh. No 327: Thlarau Thienghlim silf>na inbelin (Rev Hmangthanzam). No 356: Thlarau Thienghlimin a mi \huoi leiin (Upa Hrangthansei Zote). No 363: Thlarau Thienghlim nunn>m.. (Upa Siamliana). No 367: Thlarau Thienghlim meichawk le s<m ng$ra \huoitu.. No 368: Thlarau Thienghlim \huva nunn>m.. No 371: Thlarau Thienghlim ropui le… (Upa Liensiel). No 372: Inlusu kei thotu Thlarau Thienghlim. No 373: Thlarau Thienghlim hung l>ng n^wk rawh (Pastor Lalrochung). No 374: Aw Thlarau Thienghlim hung l>ng la.. (Rev Thanghlei).No 384: Thlarau Thienghlim nangin mi umpui zing la (Laithangpui). No 420: Thlarau Thienghlim mi sukhar la (Saihn<na)
Awleh, khawv>l a um s^wt a ni chun, ei \awng khawmin hma a s^wn pei dingah ngai ei ta. Manipur le Assam-ah BA chenah Hmar \awng chu school le college subject pakhata l^k theiin a lo um tah a. Manipur-a Central University lem chun ei Hmar \awng khawm hi Post-Graduate degree l^kna ding chena inch<k phal/theina a hawng tum that that ta bawk. University chena ei \awng inch<k theina ei nei pha lem chu, ei \awngin Doctorate Degree chen l^k thei a la hung ni ding a nih a. Chu hunah \hang tharhaiin ei Hmar \awng an hung inch<k tak tak pha chu, hmang d^n inang lo word hran hranhai chu a iengpo khawm lo ni sien; ei ringna innghatna bul le Trinity laia pakhat Holy Spirit inletna \awngbau/thumal, hieng tenuoia mumal lova ei hmang a ni chun, \hang tharhai an va buoi ^wm de ! Ei thuring inziekna Bible version Pathumhai ei en chun, version pahnih Bible for the World le Delhi version-in Thlarau Thienghlim an hmang a, Bible Society-in Thlarau Inthieng a hmang.
Holy ti thumal hi Concise Oxford Dictionary chun,“ Dedicated to God or a religious purpose OR Morally and spiritually excellent and to be revered,” tiin a hrilfie a. Chu chu ei \awngah Thienghlim le Inthieng tiin ei hmang kawkal chingchiv>t nuoi el hi chu, l< a sukhai taluo deu ngei ie ! |awng tluongtlam p^ngngaia chu ei hmang pawl mei mei khawm lo ni sien hrietthiemna b^wma thl^k mei mei thei a nih. Pathiena mi pathumhai laia pakhat hming (personal name) s^p\awnga Holy Spirit, Thlarau Thienghlim le Thlarau Inthieng tia ei hmang chingchiv>t nuoi el hi chu; Pathienah mi pathum ni lovin, pali nei ei hawi vieu an naw maw ? Ei \awnga Bible translation pathumhaia inthawk le, Kristien Hla Bu, Kristien Hla Thar Bu le Independent Kohran Hla Bu-haia inthawka hmu d^n chun, Holy inletna dinga ei \awnga thumal indik tak chu Thienghlim hi ni’n an lang. (a hmangtu tam d^na inthawka inkh$’n )
Hi thuziek ziektu hriet d^n/pawm d^n:- Hi thuziek ziektu pawm d^n le hriet ve d^n chun Inthieng \awngbau hin s<ngtieng \hatna, indikna le ringumna etc a k^wk ph^k nawh. Z^ni laia ka in bul inhnawk nuoi el, hruiz^m le hmunhnawka sip chu ka office kai k^r ka ruolnu’n vawis<n khan an thiel fai vawng el a, ka zuk en chu a lo inthieng v<k el tah a; amiruokchu a thienghlim ta hle hang ti ding chu ni thei naw ni. Z^ni laia khuo (van) inn$m leia v^n s<ma sip kha vawit<k chu s<m an kieng zova, khuo an thieng v<k el tah; amiruokchu, v^n a thienghlim ta hle ti \awngbau hmangna chi chu ni naw tawp a tih.
Thuch^ngkim siemin, entirna la hei pe n^wk pei ei tih. Lala hm>l le a thuomhnaw h^khai chu inthieng-in a fai (hm>l) khawp el a, amiruokchu, a thienghlim naw thei tlat. Ka panthlang tuihawk luongkawr hmun khata tui intling chu a f$min an thieng khawp el a. Amiruokchu, d^wn dinga thienghlim lo zet el a ni tlat. Nungh^k/tleir^wl ngo var el ka hmuh a, ‘Chu nu te chu a van thieng ver vawr de’ ka ti thei a. A va thienghlim de ti chi chu ni naw nih. Chuleiin, inthieng \awngbau hi puotieng faina thil hrilna chau niin, s<ng tieng \hatna (morality) a k^wk ph^k nawh. Mi \henkhat chun, ‘Ei k^wl le kienga ei unauhaiin ‘inthieng’ thumal an nei ve nawh’, d^m an ti hlak ni^wm a nih. Nei e, Mizo (Lusei) \awng khawma, ‘Vawiin chu khua a va thiang ve’ khawm an ti ve an n^wm. ‘Khua a thianghlim hle mai’ an ti ngai .nawh. Hmar \awng a, “Khuo an thieng” ti le; Lusei \awnga ‘Khua a thiang’ ti chu, ei ch>ngna lai chung tieng v^n boruok chu s<min baw lovin, an thieng v<k thu hrilna a nih. V^n boruok chu inthieng v<k sien khawm, a boruok chu mihriem ta dinga hris>llo, thienghlim lo deu a ni thei tlat.
Thienghlim \awngbau hi puotieng faina el kh>lah s<ngtieng \hatna, indikna, ringumna etc hrilnaa ei hmang hlak a nih. D^wn dinga b>la tui ei sie chu, an lang d^n ngawta chun f$min inthieng vieu sien khawm, natna hrik tam tak pai, thienghlim lo deu a ni thei tlat. Amiruokchu, chu tui chu b>lah ka suong sova, filter-a ka sukthieng hnung chun tui thienghlim takah an chang hlak. Holy Spirit who is ‘Morally and spiritually excellent’ ti inletnaa ‘Inthieng’ ei hmang hi chu indik theiin ka ngai nawh, Thienghlim thumal hmangna ngei ding chiah kei chun ka ruot. Chuleiin, Thlarau Inthieng NI LOVIN Thlarau Thienghlim ti ngei ding ni ah ka ngai.
Chu chu kei a mimal ngaid^n a nih. Ei Bible (BSI) pumpuia hin an lettuhai ngaid^n le hriet d^nin Holy Spirit chu Thlarau Inthieng ti vawngin an inlet a. Amiruokchu, Hmar Bible translation dang pahnihai le ei hlahaia inthawk, phuoktu le inlettuhaia inthawk inkhi chun, Holy Spirit chu Thlarau Inthieng ni lovin, Thlarau Thienghlim ti chu mi tam lem pawm d^n khawm ni’n an lang.
Kei hi thuziek ziektu hi, naupang khawhre lo ka ni laia Batisma chang ka nih a. Z^n khat chu ka s<nghai an in vawng hnungin hieng hin ka ngaituo a. ‘Baptisma ka chang khan Pa, Naupa le Thlarau Thienghlim hminga chang ka ni d$m aw?’ An nawleh Pa, Naupa le Thlarau Inthieng hmingin ti’n nasa takin ka ngaituo a. Pathiena mi pathumhai laia pakhat Thlarau Inthieng hming a ni pal el d$m ? ti d^m ka ngaituo a. V^nnei thl^k takin (hang t$ng ka tih) Baptisma min changtirtu kha Mizoram Presbyterian Pastor a ni leiin, Pa, Naupa le Thlarau Thienghlim hming ngeia chang ka nih, ti chu ringhl^ ruol a ni naw leiin ngai \ha takin ka in ta siei siei a
Kei, suol le \ha ka hriet hma le, ka suksuol leia misuola tiem ni hran lo, thlatu bawsietna leia suol \awngse phura pieng pa hi, Isu Krista thisen, suol thawina z^ra sukthieng tah ka ni leiin, chu Isu Krista thisen inthawina z^ra chun ‘thienghlima’ ngai/ ruot ka nih. Sukthieng tah ni lang khawm ka thienghlim naw zie ka hriet chieng ang bawkin Isu Krista thisen inthawina z^ra Lalpa’n thienghlima a mi pawmna khawm ka hriet chieng. Hi ka hnuoi hring nun hi a t^wp pha leh a takin thienghlim famkim t^ng ka tih. Pathiena mi pathumhai laia mi Thlarau Thienghlim ruok hi chu, sukthieng hran ngai lo le, inthieng nawna kai lo, Thienghlim famkim a nih.
