Responsive Ad Slot

EI DIKNA CHANVO RIGHT TO INFORMATION (RTI)

Sunday, July 31, 2016

/ Published by VIRTHLI
~ Ngurrivung

Right To Information (RTI) hi Sawrkar sinthaw /sawrkar fephung awlsamtaka mipui vantlangin an hriet nuomhai an indawna, an hriet theina dinga Dan siem anih.

Right To Information Act, 2005 hi India Parliament-in 15 June, 2005 khan pass-in, 12th October, 2005 khan dan angin hmang țan a lo ni tah. RTI hmanga thu (information) indawnna siem hmasataktu chu Shahid Raza Burney a ni a, Pune Police Station-ah RTI hmang țan ni tarik 12, October, 2005 khan anih. RTI um hma chun Sawrkar thuruk puongsuok hi Official Secret Act, 1923 le Dan a bika siem haiin a khap tlat a nih.


RTI dan hi khawvel rambung 85 nek a tamin an hmang tah a. Sweden rama lem chun kum 200 lai liem taa inthawk khan hmang a lo ni tah. USA a chun 1966 khan Freedom of Information Act tiin hmang țan ani a, Sapram (United Kingdom) a chun 1st January, 2005 khan an hmang țan ve chau anih, eini India ram nekin thla 10 velin an hmang inhma chau a ni chu.

RTI hmanga thil hriet nuom neihai tadingin ahnina (Form) hran a um naw a, thil hriet nuom / indawn nuom neitu chun lekhapuon pangngai ah a thil hriet nuom le ama (ahnitu) umna (address) chieng taka ziekin, a thil hriet nuomna office ah a fee Rs. 10/- leh a thelut ding anih. Ziek le tiem thiemlo khawmin office-ah fe-in PIO (Public Information Officer) kuomah a thil hriet nuomhai chu È›awngbau a hrilin, PIO chun alo ziek pek el ding anih. BPL (pasie zuol bik) sungkuo tadingin BPL le inzawm thil indawnna an siemin Application fee hi pek ve angai nawh. Thil hriet nuom hi PIO-ah (Public Information Officer) thelut ani chun ni 30 sungin a thil hriet nuom (information) chu pek a ni ding anih. APIO (Assistant Public Information Officer) kuomah thelut ani ruok chun ni 35 sungin a thil hriet nuom chu pek ani ding anih. Thil hriet nuom (information) hi mihriem hringna le mimal zalenna chungchang ani chun darkar 48 sungin information hi pek ani ngei ngei ding anih. Minister-in President / Governor kuomah thurawn a pek chungchang (Cabinet Note) le Ramsung himna sinthawtu (Security agencies- CRPF, I.B., BSF, CISF, etc.) RTI Act Second Schedule-a inziektlar hai chungthu a hin thuruk (information) peksuok hi danin a phal nawh, amiruokchu Supreme Court of India remtina lak hmasakin mihriem dikna chanvo bawsietna (human right violation) a ni chun ni 45 sungin information hi pek a ni ding ani a, Fakrukna (corruption) chungchang ani chun ni 30 sungin information hi pek ani ding anih. Thil hriet nuom (Information) hi pek ding hun tiem sunga pek a ni naw chun, information hnitu (thil indawntu) hin thuneituhai (Appellate Authority le Central Information Commission / State information Commission) kuomah zuolko thei a tih. Information hi a san fel tak umlova pe suok nuomnawtu Officer chu thuneitu ha’n pawisa nikhat ah Rs 250/- pei information a pek hma khat an inchawitir thei a, amiruokchu a pawisa chawi popo hi arengin Rs 25,000/- neka tam ani ding ani nawh.

Sawrkar sinthawtu / mipui rawngbawltuhai kuta information um peksuok chungchang hi Official Secret Act, 1923, British hunlai a Dan siemin a thunun tlat a nih. Kum 2005-a RTI Act hmang a ni hma dei hin, India rama thubuoi relna insang tak Supreme Court chun vawi tamtak a thutlukna hmangin India Constitution Article 19(1)(a)-na a “Right to Freedom of Speech and Expression” le Article 21-na a “Right to life” hai hmangin Right to Information hi Fundamental Right anih, tiin a lo hril fie ta hlak. Kum 1975 khan Supreme Court of India chun India khuo-le-tui hai chun sawrkarah an thil hriet nuom hai hriet theina dikna chanvo an nei a nih tiin thuthlukna a lo siem tah. Chun, kum 1982 khan Supreme Court of India chun Right To Information hi India khuo-le-tui hai dikna / chanvo bulpui (Fundamental Right) a nih tiin a lo rel tah.

RTI hi India ramah mipui nawlpuiin an hmang theina dinga hmalakna  langsar hmasatak chu kum 1990 khan Rajasthan ram laili a khawte (village) iemani zat hai a inthawka nitina kut sinthaw a inhlawfa mi pasie tak tak hai a inthawk anih. Hieng kutsinthawa inhlawfa pasie taktakhai hin Aruna Roy inrawina hnuoiah “Mazdoor Kisan Shakti Sangathan (MKSS)” (Inhlawfa le Loneitu hai dawmkangtu Pawl) ti hming putin beipui an hung thlak È›an a nih.

MKSS hung pieng suokna, Rajasthan hi Thlaler ram țawl ani ang hrimin India ram hmun dang nekin khaw ințhal an tuok nasa lem hlak. Ruosur naw kumhai hin mipui haiin an dam khawsuokna dinga ditthlangna annei sun chu hmun danga inpem annawleh țam sawmdawlna dinga Sawrkarin sinthawna dinga a ruotna hmuna sinthawa inhlawfa a ni el anih. Sawrkarin sinthaw ding a ruohman hai chu lamlien (road) siem dam, Tuisunsuo (well) cho dam, tui dil siem le a dang dang hai annih. Hieng sinthawna hmuna hai hin atam lem chu nuhmei an nih; asanchu an pasal hai hin fak ding zawngin ramdang/hmun dangah an invaksuok hlak a, nuhmei hai chun insung lo enkai dingin mawphurna an lak hlak.

Sawrkar È›hangpuinaa sinthawna hmuna sinthawhai hlaw, a tlawmthei ang taka siem (minimum wage) khawm chu pek thlak anni ngai nawh a. Thu neituhai kuomah an zuolko chang khawmin hlaw an pek thlak nawna san chu sinthaw lovin an ziek (record) hlak lei a nih. An sinthawna record-tuhai chu Junior Engineer hai an nih. Sinthawtuhai chun record book ena an sinthaw record dan chipchier taka enfel an ngen khawmin, “hieng record hai hi ‘Official Secrets Act, 1923’ dungzuiin sawrkar thuruk a ni a, mipui / vantlangin an nuom nuoma enthei annawh”, tiin an dawn hlak. Sinthawtuhai chu beidawng el nuom lovin, an sinthaw ziekna (record book) anni ngeiin enfel an phal hma khat thuneituhai chu nawr sunzawm pei dingin thutlukna an siem ta a.

MKSS hmalakna hnuoiah Beawar khawpui a chun ni 40 sung lungawinawna inlang tirin, khuo 150 laia inthawkin mipui tamtak an fe khawm a, hi huna lungawilona inlangtirna dinga hin mipuiin an ngam tawk an thawkhawm a, a tlingkhawm khawm chu cheng 46,000/- lai anih. Hi an thil dodalna a hin lampui sir a thlai/ thil zawrtuhai chun Tui le Fak ding thil an hung pek tawla. Chun, Doctor hai khawm chun lungawilona inlangtir chu an thlawpzie inentirna’n a thlawnin mipui rawngbawl dingin an hung inpek tawl bawk.

Lungawilona inlangtirna Beawar khawpuia chun India ram hmuntina inthawk deu thaw chun chanchinbumi tam tak anhung khawm a. Chuongchun lungawilona inlangtirna hun, ni 40 sung an hmangzo chun India ram pumpui huopin  RTI dan siemna dinga hmalatu pawl “National Campaign for the People’s Right to Information (NCPRI)” chu 1996 khan indin a lo ni ta hiel anih. NCPRI hi 2005-a RTI dan siem ani ding khan sawrkarin a siemtu (RTI draft tu) ah a hmang a nih.

Rajasthan state a loneitu/ kutsinthawtu mi pasie tak tak hai hmalak țanna leiin kum 1997 khan Tamil Nadu State le Goa State hai ah RTI hmang țan ani a, kum 2000 khan Rajasthan ah, kum 2001 khan New Delhi-ah, kum 2002 khan Karnataka le Maharashtra state-hai ah, kum 2003 khan Madhya Pradesh-ah.

Kum 1998 khan Prime Minister, Vajpayee chun RTI dan siem ani vak tading thu a puong a. Freedom of Information Bill chu December, 2002 khan Parliament ah Pass ani a, January, 2003 khan President-in a pawmpuina hming a zieka, amiruokchu sawrkar Gazette a insuo ani nawh. Kum 2004 khan NDA sawrkar BJP keițhuoi chu UPA, Congress keițhuoi sawrkar-in ahung thlak a, FOI Act 2002 nek a țha lem le chipchier lem RTI Act, 2005 chu an hung siem ta a nih.

RTI dan nei theina ding hin mi rethei tak tak hai hmalakna leiin sawrkar mit sukvar a umin, India mipui popo hmang thei a hung ni ta anih. Nang le kei khawm hin ei rama sawrkar fephung, sawrkarin mipui hmasawnna dinga a sinthawhai hriet  hi ei dikna chanvo anih. Ei ram hi Democracy ram a ni a, democracy chu ‘mipui sawrkar, mipui tadinga mipui hai siem a nih’ ti a nih. Chuleiin sawrkar chu mipui, nang le kei a sawrkar anih ti hre thar ei tiu a, khawtlang hmasawnna (development) thil reng reng hi hriet ve tum tlat ei tiu.

RTI, Sawrkar sinthaw hriettheina dan È›ha tak ei nei hi lawm a um hle laiin, misuol È›henkhat chun an thil suksuol thupbona dingin nunrawng takin mi hringna hiel an lak pek hlak.  RTI dan hmangtu (RTI activist) RTI hmanga thilsuol (corruption) phawrsuoktu misuol kut tuora thi È›henkhat hai hang tarlang ei tih. Amit Jethwa; ama hi Ahmedabad High Court tuol ah July 2010 khan dan lova lungmeihawl a sumdawngna a inrawl MP (Member of Parliament) hming a tarlang leiin misuolin an kaphlum a nih. Datta Patil hi May, 2010 khan fakrukna (corruption racket) chungchang RTI hmanga indawna a siem leiin that a nih. Sola Ranga Rao, Andra Pradesh state a mi chu RTI hmangin khawsung tui luong kawr siem chungchang andawn leiin April, 2010 khan that a nih. Guru Prasad Shukla, kum 50 a upa chu khawtlang hmasawnna sinthaw dan RTI hmanga an dawn leiin June 2015 khan that a ni a, ama hi RTI hmanga mipui tadinga sinthawtu (RTI activist) mi suolin an that 39-na anih. Hindustan Times Report-in a tarlang dan chun RTI hmanga mipui tadinga sinthawtu (RTI activist) mi 39 misuol kut tuorin an thi ta a, mi 275 nek a tam chu misuol kut tuor le sawisak an ni tah.

RTI hmanga sawrkara ka thil indawn ve na hmasa tak chu tarik 19.09.2011 khan Mizoramah, Sinlung Hills Development Council (SHDC) chungchang a nih. Chipchier deu hleka indawnna 14 lai ka siem hai chu beisei angin mi dawn el theinaw hai sienkhawm a dawnna chu ka hmu kim vawng (a ennuomhai chun a copy ka kawl en thei zing anih). Kum 2012, June thlaa Manipur PWD-ah ka thil indawnna ruok hi chu inbiek pawna anfuknaw  (communication gap) leiin  a dawnna ka hmu nawh. Ka ruolhaiin an hang ngai ven a, ‘Imphal tieng va ngaiven ro’,  an ti pek a, Imphal tieng an va ngai ven leh ‘Churachandpur tieng ngai ven ro’, anlo ti pek nawk pei a, a thenin ‘hieng (RTI) hi ngaituo ngaituo naw ro mi tamtakin an thi pha an tah”, dam an lo ti pek nawka. Kei hlak ka lekha inchukna le inzawmin Aizawlah ka um bawk leh, ka thil hriet nuom hai chu ka hmu tanaw anih. Hieng a hnuoia hai hi ka thil indawnhai chu annih  – 

“(1) Iengtik kum a inthawkin am National Highway No. 150  Ruonglevaisuo (Tipaimukh) Road hi BRTF-hai kut a inthawkin Manipur PWD-in enkawlna sin a lak È›an a? 
(2) Manipur PWD-in NH-150 a enkawla inthawk vawi iengzat am siemÈ›hat a ni ta a, vawikhat siemÈ›hatna ah sum iengzat pei am seng ani hlak a? 
(3) Vangai tlang dungah Pucca road/ Metal road a um am? 
(4) 55-Tipaimukh (ST) Constituency sungah pucca road / metal road lutnawna khuo iengzat am a um a? A hnuoia ziekna ding siem a hin an hminghai ziekin mi pe rawh. 
(5) 55-Tipaimukh (ST) Constituency sungah pucca road / metal road lutnawna khuo hai a hin Pucca road/ metal road inluttir tumna a um am? A um chun, Pucca road inluttir tumna hmunhai (proposal) mi pe rawh. 
(6) Patpuihmun le Tuithu inkar a hin motor infepawna ding Leilak a um am? A um chun iengtika zo am ana? Sum ieng zat am seng ani a? 
(7) National Highway No. 150-a Tuivai leilak hi daw tumna a um am? Daw tumna a um chun iengtika È›an ding am? Sum ieng zat am ruohman ani a? Ruohman dan mi pe rawh”.  Sawrkar chu mipui ta a ni a, mipui chu mimal tin hai hi ei nih. Mimal a tuel khawm ni inla sawrkar a ei thil hrietnuom hai danin a phal chin hai hi chu ei hriet ve ding ani ringawt el anih.

Ei ram, Tipaimukh Constituency sunga hin mipui vantlang lai hin sawrkar sinthaw dan chipchier hi chu a hrie ei um mang ring a um nawh. Mani khawsunga building an hung bawl khawm ieng in ding am? Ieng thawna dingam? Ti khawm ei hriet tawl mang le! Khuo È›henkhatah Anganwadi In (building) an bawlhai khawm chieng kuonglo, khawsung È›huoitu (VA) hai khawmin an hriet chieng tak tak nawh, hmun È›henkhat a chun a bawltuha’n pawisa ka seng zat khawm an mi pek nawh  an ti leiin mani mimal in anga nei el tah an um bawk. Mak ve deu pakhat chu January 2016 khan Tieulien khuoa kan fe È›umin, an khawtlang È›huoitu (VA) pakhat mi hril dan chun an khawlaidung lai “BUS STAND” an nei ve tlat chu tie! Tuhin Tieulien khuo a hin Motor lamlien a lut nawh a, an khawtlang È›huoitu khan thil a hriet suol chu ani ka ring naw bawk, thilmak tak chu anih. Khuo pakhat a chun Damdawiin (Sub-Centre) an bawl a, a Damdawiin hmu ding um si lovin an bawl zo der chu tie! Chun Waiting Shed È›henkhat khawm hmun dang ami waiting shed thla lain, Tipaimukh biel ami angin Sawrkar office ah thaw/bawl a ni thu an mi hril bawk. Contract thawnahai reng reng building bawlna amanih, khawkar infepawna lamlien siem amanih haia hin atlangpuiin sum sengzat le contractor-hai hi chieng fakin mipui hriet thei dingin a um ngai nawh. Contract thawna a order/bill tam tak chu order/bill indiktak le order/bill tehlem a um ni damin an hril chu tie! Manipur CM meuin Assembly Hall ah Lungthulien le Vanbawng inkar lamlien siem zo sa hieu a a hril dam kha thawsuol pal (Tying mistake) ni thei a ti? Pathien zara MLA thlangtling ka ni chun kum iemani zat liem ta a inthawk a khawtlang hmasawnna (Development) sinthaw dan hai mipui hriet thei dingin ka phawr suok vawng ding anih. Ngurrivung hril kher nilovin Dan hma a chun milien le michin thlier bik um lovin Dan chun ama lampui a hung hraw el ding anih.

Unauhai, ei ram Kristien ram, ChanchinÈ›ha Mansapui bangna ram ei tia hin ieng thil amana ei thaw hi? Sawrkar sinthawtu È›henkhat lem hi chu mani kohran le Pathien ram tadinga È›hahnem ngai ngai a È›hang bawk si, mani sinthawna hmuna khawm um ngailo ei ni tawl si. Ieng Pathien am ei biek ani? Karmel tlangah vana inthawka mei ko thlak inel È›uma ang khan Baal pathien betu ei ni el dim, maw?! Ram le hnam ka hmangai tia, hringna chan ngama inpehai hlak hin Ram le Hnam tadingin pasiet, rethei, phingtam, sum-le-pai tlasam le mihai hmusit ni ei ngam si nawh! Ngam nek hmanin ‘sa nawchu ka hme ngai nawh’ ti le È›henkhat lem chun nunghakin an dit le ditnaw khawm ngaituo mang lovin nunghak hmel tha tha an kawplawr nawk nghal, ti thei dingin ei um bawk. Iengpokhawmnisien, Pathien zarin ei insiemÈ›ha thei, ei nina pawm ngamin, mani hringnun kalchawi dan khawm nisien, Pathien hmingin a sietnalai siemÈ›hatu hung niin Pathiena inthawka suok hmangaina indiktak leh ei ram, ei hnam indinthar nawktu, siemÈ›hatu ni thei seng dingin Lalpa’n mi Å£hangpui raw se.  
              
Unauhai, insel inhala, inkhik inkhal ding ei ni nawh. Amiruokchu ei ram ei hnam siemÈ›hatna ding hin Mipui khawmin thaw ding ei nei. Ei dikna , ei chanvo hi hrechieng ei tiu. Ei dikna, ei chanvo daltu ding reng reng chu huoisen takin hmasawn (dodal) ngam ei tiu. Thuvarhai bung 28: 1-na achun, “Misuol chu tukhawm ihnawt naw khawmin a tlansie a, Mi felhai ruokchu sakeibaknei angin an huoi”, ti ani a. Unauhai ei dikna, ei chanvo hmu ding le nei ding hin sakeibaknei anga huoisenin ei bei angai a nih.

Ka thei tawpa RTI dan hmang a ka thil hriet nuomhai ka hietchieng theinaw le ei khawsunga sawrkar thil umhai achin-achang ei hriet naw hai hi Pathienin rem a tia MLA ka tling ani chun, kan tiemna (manifestos) 3 laia pahnina le pathumna hai hmangin sawrkar thilthaw, ei ram, ei khawtlang a mi hai hi zaah sawmkuo (90%) vel bek chu RTI-a indawn kher kher ngai lovin mipuiin hre thei ei tih. Kan tiemna pahnina le pathumna chu – “(2)Kumtin, ka bank account, ka sum laklutna le hmangna hai, ka biel mipuihaiin an hrietna dingin intinah ziekin peng ka tih. (3) Kumtin ka bielsung a, khawtina sawrkar buildinghai, sawrkar thawktuhai, Contract thawtuhai hming lists, Tar chawmna (old age pension) hmutuhai hming lists, Civil Supplier Retailer hming lists, mipui hmasawna (Development) thil hai a um tasa le kumkhat sung a thawa um hai le thawlai mek hai mipui hai hriet thei dingin ziekin intinah peng ka tih”, ti hai hi an nih.

Ei ram fe phung British hun laia inthawk thuruk (Oath of Secrecy) vawng ding a ei intiemkamna hi a ni naw tieng pang ei hmang a Sawrkarin hmansawnna (development) sin a thaw tam tak hi mipui hriet phak lo thuruk (secret) in an chang zo an ta hi. Pathienin rem a tia MLA thlangtling ka ni chun Oath of Secrecy ni lovin Langthlang takin (transparency-in) mipuihai tadingin sin ka thaw ding a nih. Bible chun tlangsip a khuo um chu thup hmang thei a ni nawh a ti a. Ei ram ChanchinÈ›ha Mansapui bangna ram, Gospel ChanchinÈ›ha’n a elvarna ram hi mihai hmu thei dingin var ei insuo ding anih. Lalpa’n malsawm raw se. AMEN!

Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate