TUIKHUR CHAWI

~ H. Zaneisang

   

Kristien Hlabu No 335 ‘Ka thlarauvin Kristaa chau, A hmu tah damna chu’ ti hla châng 3­na,

Aw Lalpa khawvêla tuikhur, 

Chawi dingin ka tlân a.

ti lai thu hi ‘Tuikhura tui ei chawi hlak a, tuikhur ei chawi thei am a nih ?” ti ang zâwng deu khan Pu L Keivomin Hmasâwnna Thar chanchinbuah a hung ziek a. (A ziek hun chie ka zuk hriet ei thei ta nawh. A sâwt diei tah) Hi thu ma hi Zâwllung Magazine August 15­ 15 September 2014 issue­ah le Mizo Academy of Letters Journal ‘Thu leh Hla’ Bu 386­na, March 2015 issue­ah a ziek bawk a. Hmar tawng luo hi, indik thluom niâwm tak indik si lo, amiruokchu tien­a­tlânga ei lo hmang nâl tak leia tawng indik tak ni tah tam tak uma ka hriet leiin, ‘Tuikhur chawi’ ti thupui hmanga Pu L Keivom thusep chungchâng kha hei hnawtzui ve met nuomna ke nei.

    

Tawng hmang dik le ziek dik chungchânga hin, Pu L Keivom hi ka khan naw hlein ka hriet. Amiruokchu, ei tawng hi hmang le ziek nuom dân khawm a lo inang naw nasa ta khawp el a. Chun, hmun khata tawng indik hi hmun danga chu tawng indik lo a ni thei tlat. Hril ding tam tak um sienkhawm, pahni khat chau hei târlang ei tih. Manipur le Mizorama Hmar­haiin “Ui ka sât hlum” ei ti chu, NC Hills (now Dima Hasao)­a ei unauhai chun, “Ui ka sât that” tîng an tih. Insawisêl bîk ding ei um dâ’l thei. Sâptawnga ‘SHADOW’ hi Hmar tawng hmang tamlem chun ‘hlim’ (i­ah thlûkna um lo) ei ti lai, Senvawn khawsuok chun, ‘hlîm’ (i chungah thlûkna circumflex um) ti ve thung an tih. In sawisêl bîk ding ei um dâ’l thei.

    

Chuleiin, inpâkna hlabua mi Pu L Keivomin a hung lâk dawk ang chi, sût chet cheta tawng indik lo nia inlang, amiruokchu, kei chun tawng indik tak nia ka ngai tah, hril ding tam tak um a tih. Chuonghai chu a rêngin hril thei naw mei nih a, tlâwm azâwng hei hril ei tih.

    

LU VAW :­ Tiena­tlâng, pi le pua inthawk khan pasal chun lu ei vaw hlak a. Lu ei vaw hin, ei lua sam a nih ei vaw/tan tak chu. Tulai thangtharhai chun ‘an sam an tan/vaw’ tah ni mei a tih. Kei ruok chun an khât tâwkin lu ka la vaw zing. Ka lu ka vaw inzing tâk vei leh, ka lu hi a hma nêk chun chîn vieu tah âwm tak; a pângngaiin ka la put zing tho chu a ni hih. Kei chun ka sam ka tan or ka sam ka vaw  ka la ti ngai  nawh. Ka lua ka sam a sei deu pha chu, ka lu ka vaw hlak.

   

LO VAT :­ Thingtlânga khan kum hung tâwp December le kum thar tîr January thla vêla khan, kum thara bu le thlai dang danghai ei chîngna ding LO ei vât hlak a. Indik tak chun lo khawm a la ni nawh a, kum thara lo ding, rama thing le ruohai kha ei sât thlûk or ei vât a ni lem. Tulai chen hin thingtlâng mihai chun ‘lo an la vât zing a,’ tukhawma lo ei vât thei naw leiin, ‘thing le ruo ka vât’ tia ei tawng kalhmang thlâk rawtna a la um chuong nawh a, ei la thlâk bawk nawh.

    

LO RAW : December – January thla vêla thing le ruo ei vât thlûkin an khum, kum thara ei lo ding chu March thla lailung, thâl ruo hung inthawk hma ngeiin thing le ruo ei vât thlûkhai chu raw hmang a tûl leiin, meitâwk/nâwtchawk bâwm paiin sûn nisa intêng lai tak LO ei va raw hlak a ni kha. Lo chu ei raw thei hrim a ? Vachap an naw maw ei va raw kha ? ti’n ei tawng chu thlâk tûlah ei la hriet nawh. Chuleiin, lo chu raw thei ni naw sien khawm, lo dinga thing le ruo ei vât thlûkhai ei raw chu, vâchap raw ti kher lovin, LO RAW ei la ti pei chu a ni hi.

    

MITHI TUOM :­ Tienlai ei pi le puhaia inthawk khawsûngah mithi an um châng, tulai ang hin kuong an la siem ve theinaw leiin, puonin an fûn khawng tawp a; thlânah an inzâl el hlak kha a nih a. Chuleiin, puona tuomtuhai kha laina tak takhai an ni hlak. Tulai khawvêl changkâng peia khawm hin, ei pi le puhai thawdân zuiin, ei ngainat le ngaihluthai chu puonin ei la tuom hlak. Amiruokchu, mi tam tak ruok chun TUOM tawngbau hi an hmang nuom ta meu naw a hawi. Amiruokchu, thisena inhnaipui or i ruol tha dâm an thi châng, mithi sûnghaiin a tuomna puon an hung pêk hlak che kha (an khumna puon ni lovin). Chun, mithi um châng tuolah receptionist inthungin suma râltuhai hming an record a, insûng tienga tuomna puon le sum petuhai chu, ‘tuomtuhai hming ziekna bu ah’ an zieklût hlak.

    

HMING SAK :­ Nu’n nau a nei châng, naute hming ei SAK hlak kha a nih a. Tulai ruok chu ‘sak’ lovin ei phuok tah ni mei a tih. Kei khawm ka tuhai mi pali hming  chu ka SAK tah a, a phuok ruok chu ka la phuok nawh. Iengtinam i sak a ? inti chi ni naw mei a tih. Hming sak chu tiena­tlânga inthawk ei tawng indik tak a nih. Hming hi phuok lova an lo sak hlak zie chu, ei hlahaia khawm ‘SAKHMING’ ti tawngbau hmu ding a tam el. Thangtharin hming sak lovin an lo phuok tah a ni khawma ka sawisêl chuong nawh.

    

KAWT :­ In ei bâwl châng, puotienga inthawk insûng lûtna ding le in sûnga inthawk tuol ei suokna ding ei sukâwng hi ‘KAWT’ a nih a. Kawt hi inhawng zinga sie dân an naw leiin a hrukna ding thingphêk ei siem hlak a; chu chu “KAWTKHAR” a nih. Kawta chun ei lûtin ei suok ding niâwm tak, tulai thangtharhai ruok chu, kawtkhârah ei lûtin ei suok ta lem a ni hi. Kawtkhâr­ah ni lovin, KAWT­a lût le suok ta hlak ding, ti inchûktir intak ta tai mei ei tih ie !

    

INRINNI :­ Sâphaiin Saturday an ti  hi INRINGNI ti ding ni tlata ngai pâwl an um. An thangsan chu Lusei (dulien) tawng nia an ngai lei a nih. Chuonga tihai chun Thawleni hi Thawnâwkni, Zirtâwpni khawm Inchûktâwpni an ti a tûl ding a nih. Amiruokchu, ‘Tien­a­tlânga inthawk Inringni ti chu pi le puhai lo ti dân a nih,’ an ti a ni ruok chun thu dang.

    

TUIKHUR CHAWI :­ Ka chêngna Rengkai khuo hi, Churachandpur municipal area sûnga um ni sienkhawm, sawrkara inthawk water supply kan dawng ve naw leiin kum 1996 khan well kan cho ve a. Amiruokchu, kan well­a tui chu a sen tlat leiin fâk tlâk an nawh a,  kan panthlanghai well chu kan tâwm a. ‘Kan panthlanghai well­a tui kan chawi’ kan ti kher ngai nawh a, ‘Kan panthlanghai well kan chawi’ ‘Kan panthlanghai well kan ring’ kan ti el hlak. ‘Kan panthlanghai well kan ring’ ka ti hin, ‘Well chu Pathien khawm ni lo, i ring thei a ?’ Or ‘A tui intlingna dinga an rem têklei in fâk a ni ?’ tia esêl tawngbau hmangna chi ni kher naw nih. Chuongchun, ‘Kan panthlanghai tuikhura tui ka chawi’ ti kher lovin, ‘Kan panthlanghai tukhur kan chawi’ ti chu Hmar tawng indik le mawi tak niah kei chun ka ngai.