~ By David Buhril
Tulai changpawl mazu ka hme rawn lei am a ni ding, zan sawt hnunga ka lekha tiem le ziek ding ka zo hnung khomin ka har deu deu hlak chu tie! Inah mazu um inhnel tum hai khom hmun le hmang an chang thei naw hun a tam hlak. Mautam nuhnung tak kum (2009) khan Hmar Biela zu le sahai nunrawngzie hmu ding le ziek dinga ka fe zoin Delhi-a ka ruol Vaihaiin Senvona mazu ka fak lai thlalak an lo hmu a; Vai sam sei threnkhat chun “Ka tirdak che” an mi ti sen a. An mi tirdak nawzie lem chu ka hriet tho. Mazu sa um dan vel chu an min don zui leh zawng sa, saruol sa, ui sa le utrok sa nekin an hnik lem ka tipek nawk deu deu a. Sanghar le thienhlei sa leh an inhnai khop el ka hei ti zui lem chu a ngaina an hriet nawh.
Pawlitiks, sakhuona, kalchar, thu le hla, fak le dawn, nun dan le khawsak dan, ngaidan le dan ei ti hai ku hi a hun, a mihriem le a hmun zir peiin ei hriet thiem naw chun thaw indik nekin thaw suol a lo olsam lem ding a nih.
Scientist hmingthang Charles Darwin kha kum 22 a ni lai a ruolpa, Robert FitzRoy, fielna pomin kum 5 (1831-36) sung veng vong longa inzinin South America an hel suok pap a. Chu lai chun scientist nek hmanin pastor ni dinga a’n puocha lai a nih. A lekhabu inlar, “The Origin of Species”, lem chu a lungrila khom a la phan phak nawh. A ringna thuchawi, “evolution” - thil hringhai hi a puitling saa pieng ni loa damtea insiem a, sukdanglam peia um an ni lemzie chu a thil hmu suok a na, chu chu a’n zin hma khan a ngaituona hleka khom a la kop ngai nawh. An inzinna long HMS Beagle-ah chuong a, khawvel a la hmu ngai lo South America a hmu hnungin khawvel hi a hung hriet thiem chauh a lo nih. Darwinin a khawvel thar hmu chu mak a ti khop el a; an zinnia a tonhriet le hmu chun nasa takin ama le a mihriempuhai ngaituonaah ‘science lungril’ a tùpek a nih.
September 18, 1832 zana Argentina rama an sa fak chu mak dangdai a ti khop el a; “London khawpuia um haiin kan sa fak chu hmu hai sien, rapthlak ti hleng an tih”, tiin a diary-ah a ziek nghe nghe. Charles Darwin le an zinpuihai sa fak chu ei rama um lo le ei la hmu ngai lo sa le va a ni leiin ei trongin hming a la nei nawh: vate lien deu, ring sei deu, ke sei deu, vuong thei silo (Ostrich) le South America ramah sa chi khat, a vun chu ru anga chang (Armadilloes) a nih. Inhnik an la ti zek!
Chanchintha hung phurluttuhaiin ‘Loosai Hills-a” ei lo khawsak dan an ziek lem kha chu mak ka lo ti hlak a. Khang lai khan bawngnene dawn nachang ei la hriet nawh; an ziek danin. Nuin naute a thisan chun inenkol le inchawm a lo harsa em leiin nautehai chu a hringin an nuhai leh an vui hlak a nih an ti chu. Chuong vel leia lu la hnam anga an mi lo ziek lut am a ni ding ti ruok chu ka hriet nawh.
Missionary-hai chun fahrahai chu la khawmin bawngnenein an lo chawm hring tawl niin an ziek. Charles Darwin-in a lekhabu inlar ‘The origin of Species’-a a ziek zo hun lai khom chun bawngnene dawn nachang khom ei la hriet naw a lo ni ding a nih. Mingo missionary-hai lo sinsie dan chun eini rawi hin bawngnene chu rana inthoka thil hnai put ang le tirdak uma ei lo ngai hlak lei a nih an tih. A huna khan chu awm hlie hlieng a tih.
2004 kum khan Greenland ka sir ve a. An khawpui Nuuk kan tlung zan chun Greenland Prime Minister-in kan pawl kha bu fa dingin a fiel a. 1721 kum khan Lutheran missionary Hans Egede chun Greenland-ah Chanchin Thra a lo phur lut a. Hans Egede-in a chengna ding in inhoi kak el a bawlna hmuna chun bufak chu an lo siem a nih. Missionary pa in chuh Greenland sorkarin an mikhuolhai bu fak puina le inpawl puina dinga an hmang hlak hrim a nih. A kawl le kiengah thingkung pakhat khom hmu ding um lo, khup pil vang vangin vur kan pal a; tuipui dum ngek nguk infawn ri le inhlap vel chun a mi rap khop el. Hans Egede in kan lut meu chu a thlamuongnaah ka chawl a ni tak.
Mak ka ti tawp thei naw chu, Greenland Prime Minister pa kha thawveng deuin a driver pa le chauh a hung a. A hnung le hma zuitu khom an um hran nawh. A tawi chi le a sei chi chawi khom an um naw bok. Greenland hin sipai a nei nawh. “Sipai kan mamaw nawh,” an ti thei tlat chu tie! Thutlung hlui le Thutlung thar huna lunga mi deng hlum tumtu pawl ang lem chu vang hleng an tih.
Kan dawkan sei deua chun Greenland-a sakhi chi khat, Caribou chu a puma sen hieua an em hmin sa chu an sie a. Fak ding chu a na, amiruokchu a lien bek bek leiin inphalam a um rak! Dawkan chu a burip hle. Khuoizu le bawngnene lem chu amin ngaituotir pei naw a nih. Bei, dawbol roti ni lo, chi dang dangin dawkan pakhat chu a sip a. Dawkan dangah theitui, a sen chi, a var chi le ei hriet ta lo chi hrang hrang bûr an intlar sip vong a. Ka ngaituo kir ringot khomin U Zoa le U Joseph hai, Pate Rivaithang le pate Huna hai, Kaia hai, U Rohming le U Buonga hai, Eddie le Pu L. Keivom hai, Sang, Tanpui, U Darsuo le Remlien hai, Alan le Ima hai le khawvela dangchar ngai thei lo ruolthra hai po po ngaina a sukthar chu tie! U Darsuo lem chun, “Hlado insam phot ei tiu,” ti ngei a tih.
Hans Egede in sunga chun candle lien tak tak, rong nal deu deu le rim inhnik em em an sit var riei a. Kil khatah mei chu indoi der loin an inchoktir hlut hlut bok. Parbunga ka ruolpa Ruotlienin hril lem sien chu, “a boruok chu an fit trek trok khop el,” ti nalawm a tih. Vur ram a ni bok a, vur a tla zing a. Bethlehem ngaina khom kha a sukzuol ie! In sung chu heater hmanga an suklum a ni leiin jacket hak a ngai der nawh.
An Prime Minister-in Saptrong nal mang loa thu a hril zo chun Reverend pakhat chu kan fak le dawn dinghai inhlan dingin a ko a. Reverend trongtrai zo chun zu bur lien deu hi a hong a, ‘tutna’ (cheers) ei ti amanih, a khulang khangna thu kha a hung insam a; ama ngeiin suol hne ni awm tak mangkhenga a lem zo khan chu ka lei ti naw po kha chu a hu hne hle. Sukpung ngai der lo dinga lo insingsa a ni leiin a thlamuongum thlak hle.
Ka lo la thaw ngai lo thil a ni leiin sukdanglamin ka um thei naw a; ngai a um chu ka tih! Iemani chen kan titi hnung chun Greenland nunghak pakhat chu, “Zu hin in ringna a sukbuoi naw maw”, tiin ka’n don a, mak a ti khop el. “Iem a ta, i thil indon chu a va mak de!”, a ta. A mak naw ie khom ti hman lovin, indon lo ding ka’n don a ni lemzie ka hriet suok nghal a. Greenland-a inthok ‘direct flight’ um sien la, kha zan khan chu Kailam hnuoi tieng bir bo vang vang nuom a um rak el annawm!
An sakhi em hmin chu ka at thlak treua chu bu mal khat khom dawkanah um lo, changal hme le hmarcha deng um bok lo; bei le ringota hang lem chu a lo intak khop el. Ei fe sei po leh an dawkan burip zie an lang deu deu. Nenevi khuoa tlan bahrik puma chanchintha hriltu Jona lemtu ang ngapui sa kha chu a’n hnik ie. Tuipui sa chi khat (seal) hai lem kha chu e; a tam taluo a, mit ta ding am, phing ta ding am, bau ta ding am, thlarau ta ding am ti ngaituoa insaikar zo elna thei chu a nih. Mihai kalchar ei hriet thiem naw chun fel bik si loa inti felin, thlarau mi ni si loa insukthlarau mi deuin, thra si loa insukthra deua um chu a olsam hmel khop el. Mani nina theinghila mi dang daih ni dam hi a lo olsam thei ding a nih. Kei khom chu ka lo ni ve zing. A trul nawa chu a mak hran nawh. Farisaihai mizie chauh an nawh; ringtu intihai po po mizie a ni lem.
An mi’n thla zan lem chu Nuuk khawpuia restaurant changkang pawl takah bu an mi fakpui a; ei trong tak lem chun bei an mi fakpui lem ti inla inkhel naw nih. Kan sa fak ding chu ‘half done’ (sel phula suong) am, an naw leh ‘well done’ (hmin huntawka suong) ding tiin an min don a. A umzie ei tiema inthoka ei hrietna kha a sawt taluo taa chu restaurant changkang deu vela bufak kha ei la thaw ngai lo thil a ni leiin ka phok thei tho tiin ‘half done’ chu ka thlang ta lem a. An hung dom zet chu ring nekin a lo la sel khop el a; a hrum a hriela ka pet hnung khan a thi le a thau ka se dok chauh am a nih ti dingin a um.
Greenland-a lem chu a hmaa Caribou ei hril tah kha an kap pha leh suong der loin a ru kara a thlinhai kha an fawp dok a, an fak el hlak a nih; thil inhnik le hluah an sie ve tlat. Nga threnkhat lem chu suong trul khomin an hriet noh. Chuong hai hromhrawna nunphung voi le khata hang ban tum ringot chu “sa” fak ding order mei mei el ang a ni nawh. Mingohai angin an khawvel lo runtu ni inla chu anni hai ku hi ‘selfa’ tiin ei ko lem el thei.
Run le sirdea umhai chu an leiin a duhai le an piengpui tronghai chen khom sukdanglampekin an um hlak. Hming chen khom phuok pekin an um hlak bok. Ei thu le hla khom a ni ngai nawh. Hmar ei lo ni hlak dim? Kuki a lo ni hlak dim? Paite a lo ni hlak dim? Aimol an lo ni hlak dim? Chiru an lo ni hlak dim? Kom an lo ni hlak dim? Ei hming puthai hi ei lo inko hlak dan hrim chu a lo ni nawh. Phuokfawm vong a lo ni lem. Ei hril zing Greenland khom hi vur ram var chei chuoi, ram hring chite khom hmu ding um lona ram a nih. Vikings tia kohai laia mi, pa pakhat, “Erik the Red”, Iceland-ah mi a that leia an rama inthoka an hnotsuok pain rawi a’n pun a, ram thra deu hring dup el hmu suok angin an hril a; chu chu ‘Greenland’ a nih a ti a. A ram mihai ko dan inlang ta der lovin voisun chen hin ‘Greenland’ ti-a ko song chu a lo ni der tah.
Hmasawnna le changkangnaa ei sawn thilhai hin hnam ro - trong, kalchar, identity, thu le hla, hrietna, ngaituona le hmathlir- hai hi ni tin a lem bo zing a nih.
Charles Darwin-in South Americaa kum za tam lo inphum saru le lukawrok a cho dok hai a bi chiengnaa inthokin science khawvel le chu khawvel thlirna chu a sukdanglam vong el thei dam hin chu ngaituo a suksei khop el. Mihring le thilhringhai hi puitling sain an insieng el a nih ti chu ka pom naw lai zing mihriem nun le nina hi ni tina insiem thar zing a ni el el bakah sukdanglamin a um zing a nih ti ruok chu mihriem le hnam tonhrietin a hrilfie hle. Zingah hnam le mihriem ni ei la tum pei chun nina inzong a, indap a, insui a, ei zinga dingin inbuotsai char char chu a trûl zing ding a nih.
Ei intranna ram, Khawsak (South East Asia) rama inthoka ei thlang thlak pei hnunga mingohai le ei intuokin an thaw dan, ring dan, ngai dan le khawsak dan an mi’n ngaizawngtir tumna kar lakah einihai chu “misuol, lu la hnam, thim hnuoia cheng leh sirde le op zoi zet naw chun tho inkang ngai lo dinga” an mi lo ruot kha a nih. An rorelna huom sungah mi khal lutin, ei nina le ei hnam ro hai dip ral vong an tum a. Kum za liem taa ei zie khom hril sawng ding mumal ei hriet ta le! An mi thai dar tawl a; unau hmelhai ei thaw zom naw thei lo dan ding an phan a. Mingo missionary tlawmte ti naw kha chu kumpinu sorkar funghrol cheltuhai lem khan chu eini rawi kha chu khawlai pielral amanih inlang nawk ta ngai der lo dinga mi thon bo khom poi an ti der nawh. Hmelhaina pielralah hming dang dang an mi phuok pek a, chite te ni si, insuklien em emin ei invakvai mek chu a ni hi!
Suol le thra dai chenin an mi khang mar pek a; anni rawiin an rama hai zu thra thra an siem insiek a, khawvel kil le kapah an thon dar a; an ramin an hausak pha a. Eini ta ding ruok chun Thawtrannia inthok Chawlni chenin dar le khuong vuok dan ding an lo rel a. Chu sukpuitling chu felna, sakhuona le ringumna anga ngaiin ei hnotzui pei bok a. A kar chang chu, bawngruol an hung hawl amani ei ti leh, sak le thlang sim le hmara ‘pawl’ inti hai po po dar vuok inel a lo ni hlak. Ei khelzawla hin ieng inkhel am ei nih ti khom hre mang loa ei inchai buoi dan hai hi hmu nuom a tling hrim a nih.
Chu le inzom chun, ei bielahai khom mingohai hniek ei la’n buonpui zing zie chu hmu ding a la um. An lo khap nasa khop el! A dawn lohai an inrui lem dam an ti a. Khap ringot khawvel buoipuiin ei lu ei sukhai tawl a. Mani sina le mani sin thawna hmuna indikna le ringumna insuona konga dam; lekhaa ofis le sikul um hai fel taka inthok tir dam; lam a thrat dan ding dam; tuikhur le tuidawt a ni dan ding taka induong dam; job card indik deua sem dan ding dam; damdawi le daktor an umna dinga indik deua inumtir dam; thir ban inngir a, thir hrui inzama inthoka var ei nei ve dan ding dam; bufai felfai deua sem dan ding dam le intlansiekna thra lem ei nunpui dan ding tam tak hai lem chu vana ra ang deuin ei ngai tah. Ei thaw thei ding vei leh!
A tam lem chun mi lien intihai, hotu le thilthaw thei inti tlawmtehai kut sawpna hnung takngiel khom ei dawn kuong kuong phak naw chu a ni hi. Khu luoiin an mi tlansan a; pilvut leh hmel bang rakin ei inben fai fawm a, thlir phakna chen chen to trokin ei lo thlir a. Ana chu, khu luoia ei vai liem hnungin vok le bawng, ar le kel, ui le job-card haiin an lo thawhla zie chu zing nisa suok angin a hung inlang nawk hlak. Ei mipuihai chu an thra ie; an felin an tlawmngai ie; an taima ie; an tumru ie! Mingo ni si lo mingo mizie puthai nunrawngna hi histawri khomin a lo tuor zo naw hrim a nih.
Hril nawk inla, mingohai dan zam kha ei la keifan zing a; an khap nasa taluo a, ‘zu’ khom an ti ta nawh, ‘kaisang’ annawleh ‘boruok’ dam an lo ti ta a. “Kaisang a um naw’m a ni,” an ti chun zong an nei tina a nih. Thlalera nga man tum ang lawm lawm chu a lo ni chuong noh. A kiktuhai le a zonghai chu sukdanglamin an um zing tho. Zan khat lem chu kan tlungna in bulah Tuithaphaia inthok motor hung chu sukchawlin an dap thei dan po poin kil le kap an dap a. A daptuhai chun “A rim a um a nih” an ti a; an dapsuok el thei bok si noh. A tawpa chun motor khaltu khan a rim a lo la kol zing kha a lo na. Driver chun, “Tuithaphaia zanita ka dawn thring rim an ta e”, tiin a’n puong a. “A rim khom ei khap a nih”, an la tipek tho. A mak naw ie!
Tulai changpawl mazu ka hme rawn lei am a ni ding, zan sawt hnunga ka lekha tiem le ziek ding ka zo hnung khomin ka har deu deu hlak chu tie! Inah mazu um inhnel tum hai khom hmun le hmang an chang thei naw hun a tam hlak. Mautam nuhnung tak kum (2009) khan Hmar Biela zu le sahai nunrawngzie hmu ding le ziek dinga ka fe zoin Delhi-a ka ruol Vaihaiin Senvona mazu ka fak lai thlalak an lo hmu a; Vai sam sei threnkhat chun “Ka tirdak che” an mi ti sen a. An mi tirdak nawzie lem chu ka hriet tho. Mazu sa um dan vel chu an min don zui leh zawng sa, saruol sa, ui sa le utrok sa nekin an hnik lem ka tipek nawk deu deu a. Sanghar le thienhlei sa leh an inhnai khop el ka hei ti zui lem chu a ngaina an hriet nawh.
Pawlitiks, sakhuona, kalchar, thu le hla, fak le dawn, nun dan le khawsak dan, ngaidan le dan ei ti hai ku hi a hun, a mihriem le a hmun zir peiin ei hriet thiem naw chun thaw indik nekin thaw suol a lo olsam lem ding a nih.
Scientist hmingthang Charles Darwin kha kum 22 a ni lai a ruolpa, Robert FitzRoy, fielna pomin kum 5 (1831-36) sung veng vong longa inzinin South America an hel suok pap a. Chu lai chun scientist nek hmanin pastor ni dinga a’n puocha lai a nih. A lekhabu inlar, “The Origin of Species”, lem chu a lungrila khom a la phan phak nawh. A ringna thuchawi, “evolution” - thil hringhai hi a puitling saa pieng ni loa damtea insiem a, sukdanglam peia um an ni lemzie chu a thil hmu suok a na, chu chu a’n zin hma khan a ngaituona hleka khom a la kop ngai nawh. An inzinna long HMS Beagle-ah chuong a, khawvel a la hmu ngai lo South America a hmu hnungin khawvel hi a hung hriet thiem chauh a lo nih. Darwinin a khawvel thar hmu chu mak a ti khop el a; an zinnia a tonhriet le hmu chun nasa takin ama le a mihriempuhai ngaituonaah ‘science lungril’ a tùpek a nih.
September 18, 1832 zana Argentina rama an sa fak chu mak dangdai a ti khop el a; “London khawpuia um haiin kan sa fak chu hmu hai sien, rapthlak ti hleng an tih”, tiin a diary-ah a ziek nghe nghe. Charles Darwin le an zinpuihai sa fak chu ei rama um lo le ei la hmu ngai lo sa le va a ni leiin ei trongin hming a la nei nawh: vate lien deu, ring sei deu, ke sei deu, vuong thei silo (Ostrich) le South America ramah sa chi khat, a vun chu ru anga chang (Armadilloes) a nih. Inhnik an la ti zek!
Chanchintha hung phurluttuhaiin ‘Loosai Hills-a” ei lo khawsak dan an ziek lem kha chu mak ka lo ti hlak a. Khang lai khan bawngnene dawn nachang ei la hriet nawh; an ziek danin. Nuin naute a thisan chun inenkol le inchawm a lo harsa em leiin nautehai chu a hringin an nuhai leh an vui hlak a nih an ti chu. Chuong vel leia lu la hnam anga an mi lo ziek lut am a ni ding ti ruok chu ka hriet nawh.
Missionary-hai chun fahrahai chu la khawmin bawngnenein an lo chawm hring tawl niin an ziek. Charles Darwin-in a lekhabu inlar ‘The origin of Species’-a a ziek zo hun lai khom chun bawngnene dawn nachang khom ei la hriet naw a lo ni ding a nih. Mingo missionary-hai lo sinsie dan chun eini rawi hin bawngnene chu rana inthoka thil hnai put ang le tirdak uma ei lo ngai hlak lei a nih an tih. A huna khan chu awm hlie hlieng a tih.
2004 kum khan Greenland ka sir ve a. An khawpui Nuuk kan tlung zan chun Greenland Prime Minister-in kan pawl kha bu fa dingin a fiel a. 1721 kum khan Lutheran missionary Hans Egede chun Greenland-ah Chanchin Thra a lo phur lut a. Hans Egede-in a chengna ding in inhoi kak el a bawlna hmuna chun bufak chu an lo siem a nih. Missionary pa in chuh Greenland sorkarin an mikhuolhai bu fak puina le inpawl puina dinga an hmang hlak hrim a nih. A kawl le kiengah thingkung pakhat khom hmu ding um lo, khup pil vang vangin vur kan pal a; tuipui dum ngek nguk infawn ri le inhlap vel chun a mi rap khop el. Hans Egede in kan lut meu chu a thlamuongnaah ka chawl a ni tak.
Mak ka ti tawp thei naw chu, Greenland Prime Minister pa kha thawveng deuin a driver pa le chauh a hung a. A hnung le hma zuitu khom an um hran nawh. A tawi chi le a sei chi chawi khom an um naw bok. Greenland hin sipai a nei nawh. “Sipai kan mamaw nawh,” an ti thei tlat chu tie! Thutlung hlui le Thutlung thar huna lunga mi deng hlum tumtu pawl ang lem chu vang hleng an tih.
Kan dawkan sei deua chun Greenland-a sakhi chi khat, Caribou chu a puma sen hieua an em hmin sa chu an sie a. Fak ding chu a na, amiruokchu a lien bek bek leiin inphalam a um rak! Dawkan chu a burip hle. Khuoizu le bawngnene lem chu amin ngaituotir pei naw a nih. Bei, dawbol roti ni lo, chi dang dangin dawkan pakhat chu a sip a. Dawkan dangah theitui, a sen chi, a var chi le ei hriet ta lo chi hrang hrang bûr an intlar sip vong a. Ka ngaituo kir ringot khomin U Zoa le U Joseph hai, Pate Rivaithang le pate Huna hai, Kaia hai, U Rohming le U Buonga hai, Eddie le Pu L. Keivom hai, Sang, Tanpui, U Darsuo le Remlien hai, Alan le Ima hai le khawvela dangchar ngai thei lo ruolthra hai po po ngaina a sukthar chu tie! U Darsuo lem chun, “Hlado insam phot ei tiu,” ti ngei a tih.
Hans Egede in sunga chun candle lien tak tak, rong nal deu deu le rim inhnik em em an sit var riei a. Kil khatah mei chu indoi der loin an inchoktir hlut hlut bok. Parbunga ka ruolpa Ruotlienin hril lem sien chu, “a boruok chu an fit trek trok khop el,” ti nalawm a tih. Vur ram a ni bok a, vur a tla zing a. Bethlehem ngaina khom kha a sukzuol ie! In sung chu heater hmanga an suklum a ni leiin jacket hak a ngai der nawh.
An Prime Minister-in Saptrong nal mang loa thu a hril zo chun Reverend pakhat chu kan fak le dawn dinghai inhlan dingin a ko a. Reverend trongtrai zo chun zu bur lien deu hi a hong a, ‘tutna’ (cheers) ei ti amanih, a khulang khangna thu kha a hung insam a; ama ngeiin suol hne ni awm tak mangkhenga a lem zo khan chu ka lei ti naw po kha chu a hu hne hle. Sukpung ngai der lo dinga lo insingsa a ni leiin a thlamuongum thlak hle.
Ka lo la thaw ngai lo thil a ni leiin sukdanglamin ka um thei naw a; ngai a um chu ka tih! Iemani chen kan titi hnung chun Greenland nunghak pakhat chu, “Zu hin in ringna a sukbuoi naw maw”, tiin ka’n don a, mak a ti khop el. “Iem a ta, i thil indon chu a va mak de!”, a ta. A mak naw ie khom ti hman lovin, indon lo ding ka’n don a ni lemzie ka hriet suok nghal a. Greenland-a inthok ‘direct flight’ um sien la, kha zan khan chu Kailam hnuoi tieng bir bo vang vang nuom a um rak el annawm!
An sakhi em hmin chu ka at thlak treua chu bu mal khat khom dawkanah um lo, changal hme le hmarcha deng um bok lo; bei le ringota hang lem chu a lo intak khop el. Ei fe sei po leh an dawkan burip zie an lang deu deu. Nenevi khuoa tlan bahrik puma chanchintha hriltu Jona lemtu ang ngapui sa kha chu a’n hnik ie. Tuipui sa chi khat (seal) hai lem kha chu e; a tam taluo a, mit ta ding am, phing ta ding am, bau ta ding am, thlarau ta ding am ti ngaituoa insaikar zo elna thei chu a nih. Mihai kalchar ei hriet thiem naw chun fel bik si loa inti felin, thlarau mi ni si loa insukthlarau mi deuin, thra si loa insukthra deua um chu a olsam hmel khop el. Mani nina theinghila mi dang daih ni dam hi a lo olsam thei ding a nih. Kei khom chu ka lo ni ve zing. A trul nawa chu a mak hran nawh. Farisaihai mizie chauh an nawh; ringtu intihai po po mizie a ni lem.
An mi’n thla zan lem chu Nuuk khawpuia restaurant changkang pawl takah bu an mi fakpui a; ei trong tak lem chun bei an mi fakpui lem ti inla inkhel naw nih. Kan sa fak ding chu ‘half done’ (sel phula suong) am, an naw leh ‘well done’ (hmin huntawka suong) ding tiin an min don a. A umzie ei tiema inthoka ei hrietna kha a sawt taluo taa chu restaurant changkang deu vela bufak kha ei la thaw ngai lo thil a ni leiin ka phok thei tho tiin ‘half done’ chu ka thlang ta lem a. An hung dom zet chu ring nekin a lo la sel khop el a; a hrum a hriela ka pet hnung khan a thi le a thau ka se dok chauh am a nih ti dingin a um.
Greenland-a lem chu a hmaa Caribou ei hril tah kha an kap pha leh suong der loin a ru kara a thlinhai kha an fawp dok a, an fak el hlak a nih; thil inhnik le hluah an sie ve tlat. Nga threnkhat lem chu suong trul khomin an hriet noh. Chuong hai hromhrawna nunphung voi le khata hang ban tum ringot chu “sa” fak ding order mei mei el ang a ni nawh. Mingohai angin an khawvel lo runtu ni inla chu anni hai ku hi ‘selfa’ tiin ei ko lem el thei.
Run le sirdea umhai chu an leiin a duhai le an piengpui tronghai chen khom sukdanglampekin an um hlak. Hming chen khom phuok pekin an um hlak bok. Ei thu le hla khom a ni ngai nawh. Hmar ei lo ni hlak dim? Kuki a lo ni hlak dim? Paite a lo ni hlak dim? Aimol an lo ni hlak dim? Chiru an lo ni hlak dim? Kom an lo ni hlak dim? Ei hming puthai hi ei lo inko hlak dan hrim chu a lo ni nawh. Phuokfawm vong a lo ni lem. Ei hril zing Greenland khom hi vur ram var chei chuoi, ram hring chite khom hmu ding um lona ram a nih. Vikings tia kohai laia mi, pa pakhat, “Erik the Red”, Iceland-ah mi a that leia an rama inthoka an hnotsuok pain rawi a’n pun a, ram thra deu hring dup el hmu suok angin an hril a; chu chu ‘Greenland’ a nih a ti a. A ram mihai ko dan inlang ta der lovin voisun chen hin ‘Greenland’ ti-a ko song chu a lo ni der tah.
Hmasawnna le changkangnaa ei sawn thilhai hin hnam ro - trong, kalchar, identity, thu le hla, hrietna, ngaituona le hmathlir- hai hi ni tin a lem bo zing a nih.
Charles Darwin-in South Americaa kum za tam lo inphum saru le lukawrok a cho dok hai a bi chiengnaa inthokin science khawvel le chu khawvel thlirna chu a sukdanglam vong el thei dam hin chu ngaituo a suksei khop el. Mihring le thilhringhai hi puitling sain an insieng el a nih ti chu ka pom naw lai zing mihriem nun le nina hi ni tina insiem thar zing a ni el el bakah sukdanglamin a um zing a nih ti ruok chu mihriem le hnam tonhrietin a hrilfie hle. Zingah hnam le mihriem ni ei la tum pei chun nina inzong a, indap a, insui a, ei zinga dingin inbuotsai char char chu a trûl zing ding a nih.
Ei intranna ram, Khawsak (South East Asia) rama inthoka ei thlang thlak pei hnunga mingohai le ei intuokin an thaw dan, ring dan, ngai dan le khawsak dan an mi’n ngaizawngtir tumna kar lakah einihai chu “misuol, lu la hnam, thim hnuoia cheng leh sirde le op zoi zet naw chun tho inkang ngai lo dinga” an mi lo ruot kha a nih. An rorelna huom sungah mi khal lutin, ei nina le ei hnam ro hai dip ral vong an tum a. Kum za liem taa ei zie khom hril sawng ding mumal ei hriet ta le! An mi thai dar tawl a; unau hmelhai ei thaw zom naw thei lo dan ding an phan a. Mingo missionary tlawmte ti naw kha chu kumpinu sorkar funghrol cheltuhai lem khan chu eini rawi kha chu khawlai pielral amanih inlang nawk ta ngai der lo dinga mi thon bo khom poi an ti der nawh. Hmelhaina pielralah hming dang dang an mi phuok pek a, chite te ni si, insuklien em emin ei invakvai mek chu a ni hi!
Suol le thra dai chenin an mi khang mar pek a; anni rawiin an rama hai zu thra thra an siem insiek a, khawvel kil le kapah an thon dar a; an ramin an hausak pha a. Eini ta ding ruok chun Thawtrannia inthok Chawlni chenin dar le khuong vuok dan ding an lo rel a. Chu sukpuitling chu felna, sakhuona le ringumna anga ngaiin ei hnotzui pei bok a. A kar chang chu, bawngruol an hung hawl amani ei ti leh, sak le thlang sim le hmara ‘pawl’ inti hai po po dar vuok inel a lo ni hlak. Ei khelzawla hin ieng inkhel am ei nih ti khom hre mang loa ei inchai buoi dan hai hi hmu nuom a tling hrim a nih.
Chu le inzom chun, ei bielahai khom mingohai hniek ei la’n buonpui zing zie chu hmu ding a la um. An lo khap nasa khop el! A dawn lohai an inrui lem dam an ti a. Khap ringot khawvel buoipuiin ei lu ei sukhai tawl a. Mani sina le mani sin thawna hmuna indikna le ringumna insuona konga dam; lekhaa ofis le sikul um hai fel taka inthok tir dam; lam a thrat dan ding dam; tuikhur le tuidawt a ni dan ding taka induong dam; job card indik deua sem dan ding dam; damdawi le daktor an umna dinga indik deua inumtir dam; thir ban inngir a, thir hrui inzama inthoka var ei nei ve dan ding dam; bufai felfai deua sem dan ding dam le intlansiekna thra lem ei nunpui dan ding tam tak hai lem chu vana ra ang deuin ei ngai tah. Ei thaw thei ding vei leh!
A tam lem chun mi lien intihai, hotu le thilthaw thei inti tlawmtehai kut sawpna hnung takngiel khom ei dawn kuong kuong phak naw chu a ni hi. Khu luoiin an mi tlansan a; pilvut leh hmel bang rakin ei inben fai fawm a, thlir phakna chen chen to trokin ei lo thlir a. Ana chu, khu luoia ei vai liem hnungin vok le bawng, ar le kel, ui le job-card haiin an lo thawhla zie chu zing nisa suok angin a hung inlang nawk hlak. Ei mipuihai chu an thra ie; an felin an tlawmngai ie; an taima ie; an tumru ie! Mingo ni si lo mingo mizie puthai nunrawngna hi histawri khomin a lo tuor zo naw hrim a nih.
Hril nawk inla, mingohai dan zam kha ei la keifan zing a; an khap nasa taluo a, ‘zu’ khom an ti ta nawh, ‘kaisang’ annawleh ‘boruok’ dam an lo ti ta a. “Kaisang a um naw’m a ni,” an ti chun zong an nei tina a nih. Thlalera nga man tum ang lawm lawm chu a lo ni chuong noh. A kiktuhai le a zonghai chu sukdanglamin an um zing tho. Zan khat lem chu kan tlungna in bulah Tuithaphaia inthok motor hung chu sukchawlin an dap thei dan po poin kil le kap an dap a. A daptuhai chun “A rim a um a nih” an ti a; an dapsuok el thei bok si noh. A tawpa chun motor khaltu khan a rim a lo la kol zing kha a lo na. Driver chun, “Tuithaphaia zanita ka dawn thring rim an ta e”, tiin a’n puong a. “A rim khom ei khap a nih”, an la tipek tho. A mak naw ie!