“Anhoi a khawm inhoi hmunkhat, rinum a khawm rinum hmunkhat, rikphur insawk tonin, hlimin hmang tang ei tih; DAMLAI THLALER ram a hin” - S.N Ngurte
Hi a chunga thu hi NSSU Junior Deptt. ka ni laia Pu, S.N Ngurte lekhabu ziek ‘Damlai Thlaler’ ti ka tiem huna ka by heart ka la hriet zing a nih. Hi hi naw khawm hi ama Pu, S.N Ngurte lekkhabu ziek bawk, Senior Deptt. ka ni laia ka by heart “Gone are the days of my joy; the thought of ever passing events; keep me awakes all the nights; days are short and, nights are long, but events that are sweet and lovely, remained fresh in my memory; I am always looking forward, to spent the longest days and nights happily; but, nobody feels the pleasures of my company” ti hi a nih a. An diknaw na khawm a um thei, kum 11 vel liem tah a ka by heart dan ang anga ka ziek a nih. Hieng hunlai hin lekha ka hmu hmu hi ka by heart mei mei hlaka. Churachandpur ah High School ka kai ding a nih ti ka hriet lem khan chu Pi, Zosangkim in Vocabulary Finder (English – Hmar Dictionary) a ziek kha ka by heart zo hman vang nghe nghe a nih. Hi Dictionary hi chu ka by heart thei rak naw leiin hi ai hin Idioms & Phrases bu pakhat ka by heart lema, chu hunlai chun khi a chunga Pu, S.N Ngurte thil ziek “but, ti le nobody feels the pleasures of my company ti inkar taka khin Owing to crux of the question” ti ka belsa a, andik le andiknaw khawm hre chuong loin nunghak, Sap tawngin lekha ka thawn nghe nghe a nih.
May, 2012 khan thla hni aw ding Collective training nei dingin ‘B’ Coy thuoiin Bhondsi (Haryana) ka pan a. Training kan zuk tan deu hlim chun kan hotu thenkhatin ka chunga case rik takel an mi siem khum bur el a. Ka thiemthu khawm hril theilo chun a hmasataka Court of Inquiry nei dingin an tih a, chu inquiry dungzui chun sipai court pathum GSFC, SSFC le PSFC hai chu pakhat tak hmasuon dingin an mi tih a. Kum 2 ½ ka thang tah a, promotion vang vang kan tak leiin record ka nei that a ngai vei leh, chuonga court ka zuk hmasuon el ding chu pawi hi ka ti em em a. Nikum 2011 khan, sinthawthat lawmman tum hni zet dong ka ni leiin ka fena tieng tieng mihai inza le ngainat khawm dong hlak kha ka nih a, tuta hienga ka chunga case a hang um el hi hrietthiem intak ka ti hle a. Case ka awr chena inthawk hin ka juniorhai khawmin hmusit em em in ka thilthawhai dam an mi sawisel a. An mi hekna thua hin suolna neilo ka niziet reng reng mi hrefu pek nuomloin, ka ruolhai hlak chun ka lungril nat dan ding ngawtin tawng an mi nei khum a, ui ek phur ang hiela mi ngaiin an mi pawlser vawnga.
Karkhat suong, ‘Lalpa indikna lal hmawl hi I ta ani naw am a nih, I hmangai ngawi ngawi I nau hin harsatna namenlo ka tuok hi en harsa imi ti hlol naw ani maw’ tia bungheia nasataka ka tawngtai khawmin Pathien thangpuina rawl reng reng ka hriet nawh a. Pathien khawmin a mi nghatsan an ta awm hi tiin zana khawm insunga riek ngam taloin tuola ka khum ka putdawka, field zawla zalhmun ka rem hlaka. Lal Saula’n, Pathien a biek pawp thei tanaw leia Samuel thi hnung an kodawk tir ang el khan, bungheia ni tam tak ka tawngtai hnung khawma Pathienin ami tosan zing leiin case mi siemkhum tuhai hi in chapchar pui tawp el dim ani aw ti dam ka ngaituo rum rum a. Ka thi khawma ka thuomhnawhai le ka ruong, kan in chen thak tlung chu sipaihai mawphurna ani leiin ka thi hnunga ka sunghai tiem ding tiin “Ka Pathien iengdinga I mi maksan am ana!” ti le “My Last Will” ti lekha ka zieka, ka laptop a chun ka save nghe nghe a.
Hi thu ka zuk hril lang kher nasan chu: Ka chintea inthawk hin Sipai thang hikanhawk em em hlaka, Sipai Uniform kimin inthuom lang, Pistol pai lang chu khovel hi inhawi em em dingin ka ring hlaka. Naupang tam tak tak hi ka thuoi khawma, thinghna in Uniform ka siem puia, thingphek bawngin Silai lemkansiem bawka, sikul kainaw nihai hi chu sunnitlaka inhnelin Sipai khawsak dan hikansir pui hlaka. Parbunga hin CRPF an um hlaka, an Camp tuolah an duty hlaka, kan za thei em em leiin ka rawihai chu thuoiin salaam ka va buk pui hlak a. Inrinni hin Fanghma phurin Lo ah ka fe hlaka, ieng angin phurrik phur lang khawm Sipai Camp tuol a, Sipai dutyhai bul ka phak phat chu khawng em em in salaam ka la buk tho tho hlak a nih. An Camp chu daiin an inhuon a, an inhuon na bak a chun an hmunhnawkhai hi an dehawn hlaka, chu an thil ditnaw peihawn – bottle ruok, toothpaste bawm ruok, an hnerhmul metna blade, pentui bo hnung, ngatin bur ruok, etc hai hi ka rawihai ka rut khawm puia, khawhnawm a hin Camp ka bawl puia, chu taka chun kan sie bum rem rum hlak a nih. Ka ngaituoa Sipai hi chu ka lo thang chak hle chu a lo nih, hlaw bo khawmin thangpeiem em ka ti ka ti hiel hlak a nih.
Sienkhawm khang lawm lawma, Sipai ni inhawk, Sipai nuom luot leia hlaw neilo khawma thang nuom hiel pa kha, ka hang tlinga, sin ka hang thaw tan meu chun ka sipai thang chu kan sir ngawi ngawi el tah si! Silaimu karah nitin sin thawin, ka thei ang tawka tha a sinthawa, sinthawthat leia lawmman hiel ka dawng hnung khawma ka sipai thang kan sir tak laia, hienga indiknaw taka ka chunga case an mi hang siemkhum nawk lem hin chu ka sipai thang kan sirna a suk zuol ngawi ngawi hlaka. Ka lo thang chak ngawi ngawi hun laihai takngiel khawm te chu tawngsie inphur ka nuom hiel el a! Ka nghawk em em el tak lei chun thei tawpa lekhatiem zuolin sin dang a dinga exam dingin kan buotsaia, sienkhawm exam thaw nawk ding hlak chun office a inthawk No Objection Certificate lak a ngai nawk si. Chu NOC hmu ding hlak chun tuta ka grade pay neka grade pay insang lem sin a ningot naw chun ka hmu thei naw bawk si. Ka beidawng chun poisa peka in resign el dingin kan buotsaia, poisa peka in resign ding khawm chun a harsa em em el a, a thang a harsat nek hman khan in resign chu a harsa lem si, suty fe a, kir nawk talo el ding zuk ti ding hlak chun kum 21 suonga kan chukdawk, ka original certificate ka submit si.Kanresign thei si naw lei chunpeile pei naw thu hril loa ka sina lungawitaka inbur dinginkansuk hadam hlak a.
Ka sin ka nghawk baka, Kashmir hi ka ningantel ta em leiin hmun danga um dan ding lampui um thei sien aw, hmun danga mi sie hai sien chu ka sin khawm hi inhawi ti deu kan ringa. Chuonga ka ngaituo lai tak chun, Aizawlah battalion thar an honga, mihriem an mamaw rawn leiin a fe nuom nuom hming peklut ding tiin message a hunga, Pathien remruot ngei nia ngaiin kei khawm chun thafan takin ka hming chu ka pek a. Iengtikam aw Aizawl a chun an mi thawnsuok ding tih a nghakhla em em a ka um lai chun, kum nga dang Kashmir a la um dingin, 82 battalion ah an mi sawn dei a! Ka lungsen ka hang inhrawt deu hlak chun, 82 battalion hi LoC a deployed an nih a, an hotuhai hi putar deu vong anni ta si leiin nang nuhmei la neilo, thisen lumlai I ni leiin lotheiloa I fe a ngai a nih an mi ti bur si. Chuleiin Sipai thang pei talo le Kashmir nghawk ngawi ngawi kha, kum nga dang Kashmir vur dei ka la hip nawk ding a ni chuh! ‘I naupang lai khan nang le nang I kawnga inkhitin I nuomna tieng tieng…..……. I puitling hnung ruok chun miin I kawnga khit an ta I nuom nawna tieng tieng…’ ti kha ka hriet dawk vong vong el annawm. Damlai thlaler a hin lawmna a kim thei si nawh!
Ka aim in life, ka chintea inthawka ka ni nuom tak chu Pathienin a min ni tira, ka hang thaw tan hlak chun vangduoina suorbila min tang tirtu chau in ka ngai lem tah si! Tuhin ka nuom chu, Parbung lai um lang, bawng le ui vai teu lang, aithing bil nei bok lang, 407 le 207 motor pahni neiin Parbung le CCPur inkar ah service lang, private school ah teacher a thangin class x inchuklaihai ka duthusam in lekha dittawkin hril thei lang, ankhat tawkin Pastor bielfanghai uisa lo khilai in an bielfang lo zuiin khawsa lang chu hlim kan ring em em a nih. Hi ka thil nuom hi Pathien zara ka sina inthawk pension chen ka thang thei ani khawma ka la thaw tho tho dinga ka la reserve chu a nih. Anleh, tuta ka nuom ang tak hin um lang ka hlim dim chu maw? Teu lo e……ka duthusam angchar hin hang um thei ni chie lang chu, ka sipai nghawk ang tho hin ka nghawk nawk tho tho ding a nih. Damlai thlaler a hin lawmna a kim thei si nawh!
Chuongchun - khang khan um lang inhawi a tih tiin damlai thlaler a hin indap ei ta. Beiseinain hmatieng mi thuoi a ta, ei beisei le duthusam ei ban phak phat phat leh hihi chu a la ni naw deu ie tiin hmatieng beiseinain mi thuoi nawk hlak a ta. Chuonga fe peiin ei hringna hlak chu chelding thei niloin chau tieng panpeia ta. Nu le pa thuawi hi hnuoia khawm damsawtna a nih a, nu le pa thuawi mi ei nih a, Pathien a inthawk hriselna kawnga malsawmna ei dawng a ni chun, ei taksa hratnaw hnunga khawm tar kunin la dam ei ta. Tarkunin ei dam naw hlak chun ei hrat lai le ei vanglai takin ei thi ding a nih si, thi vak hlak chu mitinin ei I nuomnaw tak a nih si. Ei thi vak naw le hlak ei hmabak chu tar a ni si, tar hlak chu pei a um naw bawk. Ei voisun sinthawhai le hringnun a hlak inhawi ti muol um bawklo, ama chu chuongchu khangkha a ni leiin inhawi ting a tih ei i tihai hlak khan inhawi an lo ti bik nawh a, ei i ti ang kha ti ve in midang inhawi ti an ring nawk pei bawk. Anleh, mihriem hringnun hin iem umzie a nei leh? Damlai thlaler a hin lawmna a kim thei si nawh!
Tarhai hin mi lo hnam naw hram hai sien, hieng thu ka ngaituo phat phat hin tar ruol bawk hin ka lungril an hluobit nawk hlak a. Insung neinung deuva Tarhai hin chu thingpui buong dam, bu le hme inhnik deu dam, vitamin ṭha dam, sil le fen ṭha le puonthu lum hun tawk dam le enkawlna ṭha tawk anla nei theia, ngaituo le lungsiet hi anla um naw deuva. Chun phai ram le khawpuia tarhai hin chu facilities anla hmu ṭha deuin ka hriet hlaka, thingpui buong an hmu phaknaw ani khawma, thingpui sen (athlum) bek hi anla dawn phaka, TV dam en ding hmuin, a pasie deuhai khawmin sa fak na ding an hmu fuk chang hi a la tam a. Tlangrama tar hai mawl te hi a nih lungsietum chuh! Facilities reng reng an hmu phak nawin ka hriet hlak chu tie. Thingtlang Tar chau nilovin, Phairama Tar, du du fa a dawn thei, sil le fen tha an dit dit nei thei le duot em ema an nauhaiin an I enkaw hai khawm hin khawvel hi inhawi tina reng reng hi an nei tawl ta nawh. An tadingin beisei ding le hlimna ding hi a vang ta hlea, ruol le insukhlima, kholai leng thovenga, invak mei mei hai khawm hi an tadingin anhawina reng reng hi a um ta ngai nawh a. An hlimna le lawmna tak chu, an vanglai hun, an nunghak/tlangval hun laia an luck zie dam le an nunhlui dang dang hril puia ngaithlak pek hi ni tah in anlang. An tar chau deu deuva an lungril khawm a naupang deu deuva, naupang hai sawisak bur chauh an ni nawk hlaka. An thi phat hlak chu nunghak-tlangval inlengna tha a ni phak chau ta hlak si. Chu chu ei hmabak a ni chu! Damlai thlaler a hin lawmna a kim thei si nawh!
Pathien zara ei dam ani chun, ei hmabak hlak tar a nih si. Ei voisun hringnun a hlak hin inhoi ei ti naw nak sap ah natna le hrisel nawna dang dangin a mi hang chimbuoi nawk a, suol leiin lungngai le beidong ngawi ngawia ei in ngaisiet rong rong hun hlak hi a tam. Ei hlimlai le ei lawmlai ni ve sun hai hlak te hin MITTHLI a lo pai ruk zing a nih an ti nawk bawk! Pathien Thlarau pawlna zara ei nun hlim em em hun lai hai khawm a um hlaka, sungkuo kima hlim dar dara hun ei hmang ni dam le ruol le paihai or ei hmangai takhai le hlim taka hun ei lo hmang nihai khawm a um ve bawk hlak deh. Sienkhawm, khanga ei hlim em em hun lai khan mitthli a lo pai ruk zing si!. Kha ei hlimlai nihai ngaia khawsawt leia beidawng taka mitthli tlak hun hin a mi zem buoi nawk hlak si. Ei khawsot beidawngin hla ei hang ngaia, ei sungkuo hlimlai ni hai dam, ei khingpui nuhmei/pasalhai pur dam, ei hmangai em em ei nu ei pa, ei nauhai pur dam a hung zuol a, ei ruolhai or ngaizawnghai le ei hlimlai nihai dam ngai leiin ei mitthli hi a tla nawk hlak a nih. Damlai thlaler ah hin lawmna a kim thei si nawh!
Nang le chu ieng ieng thawin, khawlai hmuna um inla khawm inhoi vawng a tih, ‘Dittakhai le bahra khur huot’ an lo ti an nawm, ti changchawiin, “Anhoi a khawm inhoi hmunkhat, rinum a khawm rinum hmunkhat, rikphur insawk tonin, hlimin hmang tang ei tih; DAMLAI THLALER ram a hin” tiin ei hmangai takhai le lo innei ni inla khawm hlimtaka ei hun hmang sung kha mitkhap kar chau am ani aw ti dingin sawt a dei hlol si nawh. In ngaizong laia in ngai em em hai khom an hang innei meu chun bahra khura fak zong chu hril lo, fai sa ringa an khawsa khomin hlimna ram zuon phak chu an vang hle. An innei hnung sawtnawteah beidongnan a zui nawk hlak si. Nau an hung nei a, enkol dan ding ngaituoin tha le zung le lungril an hung seng tan a, nauhai leia inhalna a hung um a, tleirawl pangti innona hai hung chuoi in, nau êkin puonbil a hung del a, zun hîng le êk thu rimin khum a hung bawm hun a lem chun tul lo deua khawm insel inhal a tlung rop ta hlak si. Damlai thlaler a hin chu dittakhai le khawm lawmna a kim thei si nawh!
Hi lekha ka ziek lai hin, India ram thlalerah ni 60 um dingin order ka hmu a, ka hringnun thlaler ni bawk ka taksa thlaler rama thla hni zet a zuk khawsa nawk ding chu ka pei naw hlea chu vui thei ka nisi naw leiin ka zu umna ding ram umdan chu ka ruolhai kan dawn hlaka. Tui dawn ding le insilna ding a vang hle a, fak le dawn a tha nawh a, duty ruok chu sawl a um hle. Nang khawm Post Commander in um I ta, imu khawp hmu naw hle’ng I tih, zana gypsy in vawihni bek International Border line ah duty I check ngei ngei a ngai ding a nih. Fak le dawn tha le imu huntawk I hmu nawk naksap ah I zal phat phat Rul (Snake) ting(tring) I ta, in tha ngam loin I um hlak ding a nih. Rulhai hi hmu elthei niloin thlaler pilvut hnuoia hin an hunga, ei in phat phat mi chuk loin an min thuok khuma ei damnaw ngat ngat hlak a nih an tih a. Imu khawp naw, fak le dawn thanaw, tui vang le duty harsat khela thlaler nun sukrinumtu dinga Rul an hang um nawk tlat el chu ei damlai hringnun thlaler le hin an ang awm ka ti hle leiin a hma a fe ka peinaw em em khawm chu iemani ti takin ka fe chak pha ta lem tlat a. Hi ei damlai hringnun thlaler a khawm hin harsatna ieng khawm ei tuok naw khawma ei hringnun reng renga hlimna ding a umnaw vei leh, hlawsamna, pasietna, hriselnawna, etc tam takin a mi man det tlat bawk si leiin Damlai Thlaler a hin chu lawmna a kim thei hlol naw a ni hih!.Anleh, iengtin am um tang ei ti leh? Iengtin am hringnun hi hmang tang ei ta?
“Hun hai an liem peia hnuoi hlimna a bo hlak, khovela lawmna a kim thei si nawh, Lalpa hung leng la aw, ni ropui intlun la, an rieng nauha’n an hnuoi rinum maksan an nuom; Aw Edenthar inhoi a chun mi thoui la, lungngaitaka inthehai kha lengkhawm inla, kan lawm kim tang a ta, inpak pei kan che, khawvel hi ngai ta nawng kan ti I ram a chun……… ; I tadinga tuorha’n chu ram chu an beisei, hnuoi lawmna an tadingin a vul si naw… An ta’n khuo var sienla Salemthar inhoi ah I thuoi khawm hun ni ropui ngai in an thlir zing”
“Khovel mawina popo hi chatuon an tlingzo nawh, sienkhawm a mawina ei zong rawp hlak, khovela hin inhoiin leng lang khawm invai ka lo nih……; A hmangaina zara hin hring damin ei uma, sienkhawm a hmangai ei theinghil hlak, Kalvari intlanna ngai naw angin hnuoi par ka lo lawm.”
“Sum le pai hausakna duamna hai hin, chinlem a nei si nawh lungawi tawk an tak…….; rethei pasie khawm hi Isu thang naw chun, tuorthiem dan a um naw lungawi tawk an tak………. Rethei dan ka thiem ta, hausak dan ka thiem ta, tlai le khop phingtama umdan ka thiem ta, mi hmangaitu Lalpa ka iengkim a ni, mi sukhrattu a chun iengkim ka thaw thei”
“Lawmna zongin an tlan vel sang tam tak, hmu loin thlan thima an inkhel pui, ropuina hlim an hnot chu sum hlim ang, hmu le changtu khawmin an nei song nawh, nang ngei Isu ka nei che chun, ieng dang am ngai ka ta maw Lalpa, iengkima ka iengkim I nih…., nang ngei Isu nei tlak I nih, chatuon chena ropui le mawi deu deu, hnuoi le vana malsawmna hlu”
Hieng thu ka ngaituo lai hin, Shillong ICI Biekin ah (L) Rev. Ngamlalchawl in, “Khovela suong ding nei loin, in lawilutna ding in-le-lo nei naw lang khawm, Isu ka nei hi ka lawmna a nih” tih a mitthli far nguoi nguoia, Isu a nei hi a lawmna tak a ni ziet a hril ka mitthla ah a hung inlang vong vong chu tie. Khovela hin in le lo tha le sum le pai tam tak neinaw sienkhawm Isu a nei lei khan a damsung kha Rev Ngamlalchawl kha hlim em emin midanghai tadinga malsawmna a ni thei a ni kha! Ruol pakhat hi ka neia, ama chu unau piengpui pakhat khawm a nei nawh a, a nu le pa an thi ta bawk, a pu’n a enkai hi a na, a pu khawmin a thi san nawka, a khat chau chun an ina chun a um hlaka. Lekha khawm inchuk zawm thei ta loin a fak le dawn ding ngaituo hin nitin sin a thaw hlaka, a chan chu ka lunginsiet thei em em a. Nikhat chu ramtin kan dawn a, I khata I um hi I ti hlak am? Zana dam hin I in thei hlak am? Vangduoi inti ngawi ngaawi chang dam I nei hlak am? ti kan dawn a. Ama chun, nangni chu inlo harsa a ni khawmin, zing le zanin Nu-Pa ti ding inla neia, in harsat le beidong chang hai khawma intlunna ding nu le pa inla neia, krismas a hung tlung phat khawm veng dam inla fe theia. Kei chu ka beidong le mangang chang khawm Nu-Pa ti ding ka nei nawh a, krismas a khawm veng fe na ding ka nei ve nawh a, sienkhawm iengkim thawtheitu Isu ka nei leiin ka hlim em em a nih. Hi ina hin ka khata um ka ni nawh a, Isu le um kan nih, ka zal le ka tho khawmin Isu le kan nih an nawm, taksa rama nu-pa ti ding nei naw lang khawm Pathien hi ka Pa tak tak ani leiin khovela hin vangduoi intina reng reng ka nei nawh a, ka chan a hin ka hlim a, ka nina le ka hringnun lampui hraw ah hin Isu leh kan ni lei hin tukhawm kan hnar nawh a, ka chan a hin ka lung a awi em em leiin ka hlim em em a nih, tia a mi dawn chun naw dang ka ngha a ka ring hma’n ka mitthli a tla hiel a nih.
Tiemtu dittak Damlai Thlaler a hin lungawina kim reng reng hmu ding a um nawh a, ei nghatna tieng tieng hi beidongna chauh a nih. Lalpa thanglo chun officer nina dam, sum le pai hauna dam, hmelthatna le varna, lekhathiemna dam, thla hlaw sing tam tak tak dam, inlalna le thuneinahai popo khawm hi teplo el an nih. Sienkhawm Isu le chu hi Damlai Thlaler ram khawm hi hlimna le lawmna ram a nih ti hre tharin, “Anhoi a khawm inhoi hmunkhat, rinum a khawm rinum hmunkhat, rikphur insawk tona, hlimtaka DAMLAI THLALER ram a hin hringnun khal dingin ei rengin ISU NEITU ni tum seng ei tiu”
Hnuoi lungngai le rinum,buoina tinreng hnuoiah,Ringtuhai chu lawmin hla ansak hlak,An tadin khuovar sien, Salemthar inhoiah,I thuoi khawm hun ni ropui ngaiin an thlir zing.
Tragpura LoC
Kashmir
06. 08. 2012
