Inpumkhata Ngirin: Cachar phai neitu -Kachari-hai, Mirawng-hai, Meitei-hai ingam lo, indo le innghirngho langsar siem der lova Hringchar phai zawl lakpek a, Tripura rama tlangmi dang dang hai chen khawm awpde a, an ram neipek theitu chu Bengali vaihai an na. Bengali vaihai kara khuo sat ngam, Hmar pasalṭhahai laia pakhat, khawvel um sunga a hming dei ta lo ding chu Pu Lalkhum Keivawm, Kuokluong khaw sattu a ni ve thung. Ama chun Burma rama inthawkin lungril enhlatna hmangin hi lai vel ram hi a hung thlir a. Lusei-haiin, ‘Bei nge sei Run dung’ an lo ti chen zet beiseina a nei leiin -
Cachar, Haflong, Aizawl, Manipur,Inpumkhata ngirin;Inpumkhata ngir tlatin,A pawng bik, a phai bik um lovin,Hma tieng ke pen ruol ro.tiin a mi hung infui tawl a nih.
Hi hla chang hin Cachar rama Bengali-hai, Haflong tlanga Dimasa-hai, Aizawl tlanga Lusei-hai le Manipur phai chama Meitei-hai chu inhawrkhawm a, inpumkhat dingin a’nfui nawh ti chu hril ngai lo; ei hriet sa a ni ang bawkin hieng biel tum tuma um Hmar-hai chu a pawng bik-a phai bik um lova, inpumkhata ngir tlat ding le hma tieng pana ke pen-ruol dingin a mi’n fui a nih ti khawm chieng takin ei hriet seng a nih.
Saphai chun ‘United, we stand; divided, we fall!’ an tih a. Hi thuvar hi hrein, Lusei ṭhalai ruol –YMA hai chun ‘ṭanrual hi chakna’ ti hi thupuiah an lo hmang ve a nih. A ni ngei; khawvel lien lem hne a, ni tla seng lova ro rel thei English-hai kha an inthuruol chu ni ngei a tih. Chuong chu ni naw sien chu phak hla bik naw tawp an tih ti chu … European ram dang hai history-a inthawkin ei ngairuot thei. YMA khawm an inthuruol a, an inpumkhat tlat leiin an hrat a. State sorkar i ngam lo, central sorkar hriet le ngaipawimaw an ni thei a nih.
Cachar, Haflong, Aizawl le Manipur biela Hmarhai khawm hma tieng pana ke ei pen theina lampui um sun chu ‘inpumkhata ngirin’ ti hi a na; chuong a ni naw chun chaurau ek thai ei tih ti hi Thingkal tlanga inthawka inlang fie el cho ni lovin, Burma rama inthawk khawma chieng taka a’n lang leiin hi hla phuoktu hin a mi hung infui a nih. Ei inpumkhat leh ngir ding; annaw leh tlu ding ei nih.
Divide-n-Rule Policy: Britain/England chu Europe hmar tienga thlierkar chiterek cho ni sienlakhawm an vanglai chun khawvel lien lem an awp ti thei a na; ei ram chen chen hung lutin, an mi awp de a ni kha. Kha’ng tawpa an hratna san chu ‘divide-n-rule’ policy an hmang lei niin mithiemhaiin an hril a; awi a um khawp el. Hnam inthuruol tak, ṭha taka intelkhawm tlat nek chun nuom-a-ninga sukdar thei hai chu hne le awp-de an awl lem ngei awm sih a.
Hmarhai hin Mizoram khawsak biel, Champhai le a sevel hi ei lo hluo hmasa a, a hnungah Luseihai hungin, an mi nawr-sawn (hnawt zam?) niin suitu ṭhenkhatin an ngai a. Chu khelah, hi biel ei intawlsuoksan (or tlansan) khan inṭhedarin; Tuisuolral biela dam, Senvawn-Parbung tlanga dam, Tuiruong phai dunga dam ei intawllut a. Ṭhenkhat, a fe hla pawl chu Hawirang tlang (Cachar) vela dam an inbengbel a. A la fe hla nawk zuol deu ṭhenkhat chu Vawngzawl (NC Hills) tlanga dam le Zampui (Tripura) tlangdungah umhmun an khuor nia hril a nih. Chu chena inthawk, Hmarhai chu inpumkhat le inhlawmkhawm mumal lai nei ta lovin ei indar zui ta pei a. Pahnam iemani zat lem chun Hmar khawm an inti ta nawh.
Hmar National Union (HNU) hi Manipur, Assam (Meghalaya le Mizoram ṭhangsain) le Tripura rama um Hmarhai huop dinga indin a lo ni awm a; kan naupang lai khan chu ‘Hmar National Union (MAT)’ an ti deu kher hlak a. A umzie chu khang hun lai le a hma daia inthawk tah ‘hui-khawm ngai’ khawpa hnam indar, inpumkhat lo, inthuruol lo ei ni hlak hrim a nih tina ni thei a tih. A ni ngei, Champhai biel ei suoksan hnungin inpumkhat ti lai nei ta lovin ṭhang tam tak ei hmang liem tah annawm.
Khawvel ram bung tum tum hne a, awpde dingin Saphaiin ‘divide-n-rule’ policy an hmang a. Eini ruok chu divide hranpa ṭul lovin, hnam dang hai mi awpde hranpa ngai bawk lovin mani ei lo ‘in-divide’ a, a mi awpde tu ding hnam dang ei zawn lui lui hlak a lo ni awm.
Chuong chu ei lo ni leiin ei ngirhmun indik tak chieng taka hmutu’n a chunga ei tarlang hla khi hmanga mi kokhawm a tum a, a mi’n fui mawl mawl a nih.
Beiseina Zui-ral: Ei beisei thilhai chu la um lo an ni tei hlak; ei kuta um, ei nei ta sa thil chu beisei hranpa a ngai nawh. ‘Lalkhum Beiseina’ hi ieng tika tak-in-chang ding am a nih ti ei hriet nawh a. Vawisun chen hinbiel dang danga um Hmarhai chu inpumkhata ngir ti a um thei nawh.Biel dang danga um hai ei inpumkhat naw cho ni lovin;biel khat sunga um hai khawm ei inthuruol thei der nawh! Inpumkhata ei ngir leh hma tieng ke ei pen thei ding cho a nih ti ei hril tah a. Inpumkhat lo nana na chu … ngai khawm aw phak ta lovin hnung ei tawl zing el a ni hih. Beiseina kham hrui sei le in-uoi tak, kawlkawdawng hawl rak khawpa sei Lalkhumin a mi lo thlungpek chu a tak-in-chang el thei ta si naw leiin a zui tiel tiel a; kum sangbi thar ei kai meu chun a lo zui ral tah a nih. Cachar, NC Hills, Mizoram le Manipur-a um Hmarhai hi inthuruol tak le thukhat vuoa ropui ei rel ni hung hersuok dingin ei la beisei am? Tripura le Meghalaya tienga um hai leh inthuruol tak le inpumkhat tlata hnam damna ding ei rel a, ei suol-suok thei ei la beisei rawp am?
Hi zawna hi kei chun ka dawn thei nawh; mani sengin dawn el ei tiu.
Ka Tlin Nawh: Kum 1988 khan ka nuhmei-nauhai leh Aizawlah pindan chite hluoin kan um a. Kan pansak pheiah Pu Hmingchunghnung hai sung an um ve bawk a. Ni khat chu ka pate Malsawma Ralchhun le Tv Jones Barnet (lft) an hung lut hlawl el a. HPC President dingin an mi hung fiel a nih. Mizorama Hmar ‘hnam’ ṭhuoitu lu tak sin chu, kha hun lai khan chu, thil chakum tak a la ni nawh a. A lo inhawk deu an um a ni khawma pahni-pathum bak ni naw ni hai.
Sin inhnarum ni naw sienkhawm ka pate Malsawm kha inza a um khawp el a. Chun Tv Barnet kha, Hmar tlangval lai pova ka ingaisang tak a lo ni bawk; ‘No’ hei ti tawp el chu a rinum ngei el. Bawngsa le vawksa, beipenek-in ka suong-pawl a; ka’n faktir a. An fak khawp peng pawng hnungah ‘No’ ka ti ngam ṭawk a nih.
HPC President sin ka chel ngam nawna san pakhatna chu, ka piengzie le mizie-ah politician nia ka’n hriet naw lei a na; a pahnina chu ka pa’n a mi boralsan tah a, insung enkawltu ka ni lei a nih. A pathumna le a pawimaw tak chu, Hmar hnam, ieng tik-khaw tika inthuruol ngai lo hi iengtin am kei telul hin keikhawm ka ta ti ka ngaituo suok zo naw leiin a nih. A tawi zawnga hril chun, ‘Ka tlin nawh, ka mawl taluo ie’ tiin ka dawn tina a nih. Central sorkar kalhmang hre ve rei ruoi khawpa officer te ka ni hnung le kum sangbi thara ei chuongkai hnung chen khawm hin ka dawnna hi indik ka la ti zing a; Hmar mipui, inthuruol ngai der lo hai hi huikhawma ṭhuoi dan ding ka la ngaituo suok thei naw zing a nih.
Mizoramah district council nei tuma ei tlangvalhaiin silai an inlet ṭan khan hnam hminga pensuok ding tlangval kha ei lo tlasam naw khawp el a ni awm a. Mizorama inthawka pensuok nek hmanin Manipur, Cachar, Haflong biela inthawka hung inthawk suok kha an tam lem a ni awm. An hotu pakhatin an problem lien tak nia a hril chu ‘ngaidan inang lo, ṭawng dan le thu vuokthlak dan, thil thlir dan inang lo vawng, inthuruolna ṭha um hlei thei lo’ a nih. Ka awi khawp el. Bielkhat-tlang khata chenghai hman ei inthukawp thei ngai naw a na, Cachar, Haflong, Aizawl, Manipur –iengtin am inpumkhatin ngir thei hlak an ta?
Hi lei hi ni rawi naw ni’m; vawisun ni chena kap suok mumal ei nei naw hi. Lo inthawk suok ve hrim khawm ni lang, ieng hlak law thei bik naw’ng ka ta. Lungril inthuk takah, ‘Ka tlin nawh …’ tia thutlukna ka lo siem kha ka thawsuol naw niin ka la hriet zing a nih. Ka sin chel ngam lo kha ka ruolpa le classmate –Pu Hmingchunghnungin a chel a, thi le thau pawla theitawp a’n suo hnungin Luseihai karah, Aizawl khawpui khawlai kila sawn amanih a va’n zep ve ringawt el a ni awm. A nauhaiin Hmar ṭawng an inhmang el ta dim!? A tuhai bek chun hung inchuk thar nawk hram awmtak an na.
Vadung Ral Virus: Hmarhai hiIsrael hnam- Manasseh thla ei ni ring pawl an um a, ka lo awi ve vang hlak. Amiruokchu, tu hin chu ni theiin ka hriet ta nawh. Awi a um nawna san tam tak hril ding ka hriet nawh a; ka awi nawna san lien tak pakhat chu Israel hnamhai mizie-a inlang lo ‘vadung ral virus’ (VRV) ei invawi tlat el hi a nih. Anni chun Jordan ral sak tieng ram an lak hnungin, inthuruol takin thlang tieng ram an la lakpei a, a tawpah sak tienga um ding po an hmun tieng an kir el a nih. Chu chu ei thaw ve thei tlat naw leiin Israel ei ni naw hi ka ring lem.
Biel tum tumah um tlat me chu, ro ei rel-tlang a, resolution ṭha fu fu ei pass hnungin ei ṭin dar a, vadung kanin mani biel ei hei tlung nawk a; ei thurel inza lovin ro dang ei nei nawk hlak. Aizawlah committee kovin thu an rel a; an ṭin dar pha Tuisuolral tienga palaihai chun thu hran an nei a. Sakawrdaiah inṭhungkhawm hai sien khawm a dang chuong nawh. Aizawl, Vairengte le biel danga inthawka hung palaihai chun Tuisuol, Tuivawl, Tuiriel, an kan pha ro dang an rel nawkpeiel.
Ringnaa huoisen hai ta ding chun ‘khawvel hi umna tlak a ni nawh’ tia Hebrai 11:38-in a lo insam ang deu khan ei mithiem le var ṭhenkhat ta ding chun ei ram hi umna tlak a ni naw ni mei a tih; vairampurah an inbengbel mek tawl a. Sienkhawm a thiem le var ruol, Brahmaputra vadung ral kai thei hai khawma VRV hi an invawi tho tho.
Delhi hi India rama khawpui lien tak le sorkar hmunpui tak a ni ang hrimin Brahmaputra vadung rala khawpui lai Hmarhai ei tamna tak a na, officer ei hauna tak khawm a nih. Sienkhawm VRV kanin vawi tho tho;kanfihlim chuong nawh. Hnam le ṭawng thilah ro kan rel a, thu kan sukthluk hnungah member laia ṭhenkhat vadung ral tieng ro hran an rel nawk am a nih ei ti rum rum chang a um. Sienkhawm ieng am hril chuong ei ta? Inthuruolna le ei hnam hi an inaihal a, bielkhata indik chu biel dangah sukdanglam tei tei hlak hnam ei ni sih a.
Brahmaputra vadung ral kai thei chin hai bawk hi an nih, ei thu le hla ṭha hai sukdanglam a, sukchingpen rawp hlak chu. Mi hmasahaiin hla ṭha tak tak an mi lo phuokpek hai chu a phuoktuhai phuok dan sak/ziek nuom tlat lovin, a ni naw dan takin an ziek/sak tei tei hlak. Kum nga dang invawi nawk sien, Dr Rochunga Pudaite lekhabu ‘Tlangchar Tuihnar’ hi ‘Tlangchar Tuihnar Kang Intan’ la hung ti naw ni hai ti tu’m hril thei? Shakespeare le Wordsworth hai kutsuok hla hlui hai khawm hi ei hla ni vai vai hai sien chu sawp rethei vieu an tih. Hi hi VRV symptom langsar tak a nih.
Sienkhawm ieng am hril chuong ei ta? Tlang khata cheng hai hman ei inpumkhat thei naw chun vadungpui daidana cheng hai inthuruol dan um nghal lo. Hmar ei ni tlat sih a. ‘Delhitlang’ hei ti hlak inla khawm Delhi hlak Sodomphai neka inzawl lem, vadung pui tantlang a lo ni nawkpei. Mumbaia Hmarhai khawm khu en chet chet inla, Kalina venga um hai le Navi Mumbai tienga umhai khu an ngaidan a’n saikal nuk el thei a nih.
Hnam pui ve lem, hma sawn lo, politics-ah hlawtlingna tak tak nei thei lova ei um hi mak ei tih am? A mak nawh. Hlawtlingna le hmasawnna dinga pawimaw chu ‘inpumkhata ngir’ le ‘inpumkhata ngir tlat’ a na; chu anga ei impumkhat hma chu hlawtling tak tak ngai naw’m ei nih a, inpumkhata ei ngir tlat pha leh ‘hma tieng ke pen ruol’ thei cho ding ei tih. Vawisun ni chena ei inpumkhatna ding daltu, ei inpumkhat thei nawna san (ei problem) chu ei hriet am? Chu chu zawngsuok (identify) le nerthleng dinga ei insiem sau sau a ṭul.
Kei telul hin a kalhmang ding chu hril (suggest) thei naw’ng ka ta. Amiruokchu mani’n lo ngaituo seng ei tiu. Zawna pakhat cho la hei siem nawk ka tih: ei inpumkhat thei nawna san (problem) chu hmusuok thei ta ang inla, chu chu nerthleng ding khawpin nuomna, tumna, huoisenna ei nei am?
_________________________________________________
Hi article hin mi ṭhenkhat, tlawmte hai nak a kal deu el di’m aw ti zinga ka ziek a na, ṭhankhat a lawm pawl an um el thei bawk. Ngaidan, suggestion, selkalna le ieng ang comment khawm ni raw se; hung ziek sup sup ro. Mimal taka hril nuom nei hai chu ‘puhminga@yahoo.com’ ah welcome.
(12.1.12)
