EI TAWNG HI ZIEK DIK NI LOVIN TIEM DIK A NI LEM

~Ruoivel Pangamte,VIRTHLI Columnist

August 20, 2008 khan All India Radio, Imphal Station-ah, “Hmar ‘Alphabet’ Le A Hmang Dàn’” chungchángah an mi ‘Interview’a. Chu taka zàwna ka dawn hmasa tak chu: ‘Hmar Alphabet’ hi iem a ni a? ti a nih.

‘Alphabet’ ei ti hi, ‘hawrawp buk khat’ ( a set of letters), tawng thumal siemna hmangruo a nih a. Greek-hai chun an tawng ziekna dingin, ‘Greek Alphabet’ an hmang a; English-hai khawmin an tawng ziekna dingin ‘English Alphabet’ an hmang ve a; Hmarhai khawmin ei tawng ziekna dingin ‘Hmar Alphabet’ ei hmang ve hlak.

Sâp chun ‘Alphabet’ le ‘Letter’ an nei hran a. Hmar ruok chun, ‘Alphabet’ le ‘Letter’-hai hi a hming hran ei nei naw niin a’n lang. ‘Hmar Alphabet’ chu, ‘ Hmar A AW B’ ei ti a, ‘Hmar Letter’ chu ‘Hmar Hawrawp’ ei ti el a hawi.

Sâptawng amanih Sâp hming amanih a ni ngawt naw chun, Hmar tawng ziekna dingin ‘English Letter’ ei hmang ngai nawh. Hmar tawng ziekna dinga Sâp Hawrawp ei hmang chun, ei tawng ei suk-uire tina a ni a. Chuong ang bawk chun, Sâptawng ziekna dinga ei hawrawp ei hmang chu, Sâptawng ei suk-uire ni bawk a tih. Hmar tawng chu Hmar hawrawpa ziek a, Sâptawng chu Sâp hawrawpa ziek el chu a him tak.

Indawnna pahnina chu: ‘Hmar Alphabet’ hi tû siem am a ni a? ti a ni a. Ka hriet dàn chun, Hmar Alphabet hi a hranpa taka siem a ni nawh. ‘Pu Buanga’ tia hriet làr J.H.Lorrain-in, Lusei tawng ziekna dinga ‘Alphabet’ a siem chu, Hmar tawng ziekna ding khawma hmang thei a ni ve leiin, ei mithiem hmasahai khan, Hmar tawng zieknain an lo hmang ve el ni sien a hawi.

Indawnna pathumna chu: ‘Hmar Alphabet’ hin Hmar tawng hi a ziek dawk zo am? ti a nih. ‘Tawng’ hi Pathienin mihriem kuoma a thilthlâwnpêk lai po pova a ropui tak a ni a. Hi ‘Tawng’ hin ramsa le mihriem khawvêl hi a thê phawk a nih. ‘Vàngduoithlâk tak’ ti el inla, Pathienin A thilthlâwnpèk ropui tak (tawng) ziek dawkna ding hin, ‘Hawrawp’ annawleh, ‘Alphabet’ A mi lo pèk sa naw hlau el a. A pawi khawp el a nih. Ka hril nuom tak chu, ‘Pathienin A tawng mi pèkhai ziekdawkna ding ‘Alphabet’ annawleh ‘Hawrawp’ mi lo pe sa sien chu, mani tawng seng, buoina um dèr lovin, ei ziek dawk seng thei el ding bah. Mihriem siemfàwm ‘Hawrawp’ le ‘Alphabet’ hin chu, ieng tawng khawm hi, ziek dawk zo alawi hi a nei naw a nih.

Entirna dingin, ‘Ka hnungah hung rawh’ ti hi Sâp pachal intiemtir ta ang inla, eini tiem ang chun mi tiempèk nâw tawp a tih. Ziek lovin a hrilin hril inla, inziektir tum nâwk bawk inla. Eini ziek anga ziek lovin, ‘Ku nhoongah hoong roh’ tiin ziek lem ngei bawk a tih. Chû umzie chu, ziek dik ni lovin, tiem dik a ni lem tina a nih. Chuong ang bawkin, Sâp-in, ‘Come to me’ an ti hi, Hmar pachal, Sâptawng la hre ngai lo, inziekdawktir tum inla, ‘Kam tu mi’ tiin ziek ve ngei bawk a tih. Chuleichun, ‘tawng’ hi hawrawp ringawta ziek dik ruol a ni naw a, hawrawp hmang tho si a, a hnai thei dân taka ziek a, a tiema tiem dik a ni hlak. Saptawng lem hi chu a ‘spelling’ le a lam an ang naw èm êm a  Sâphai lam dân dàna ei lam ve el hlak a nih. ‘Catalogue’ ti dâm hi, ‘satalogiu’ ti ding ni âwm tak a ni a, anachu, chuongchun an lam chuong dèr nawh. Chuleichun, Hmar Alphabet chau an nawh, ieng Alphabet khawm hin ieng tawng khawm hi a ziek dawk zo naw a, tiem dik dinga a’n hnai thei dân taka ‘hawrawp’ ei remkhawm hlak a ni lem chau a nih.

Mandarin (China tawng) inchûk ding chun, a thlûk le inchûk a ngai a. Chun, hawrawp khawm 40 chuong hiel an nei a nih. Hmar chun hawrawp 25 chau ei nei a. Chuonghai laia 2 ( g le j) lem chu Hmar tawng ziekna ding lieu lieu chun, hmang an la ni naw nâwk nghal a. Chu chu a ni lai zingin, ‘g’ bo lem chun ‘ng’ ei ti hi ei nei thei naw ding a ni leiin, ‘g’ hi chu, matheilova ei nei a \ûl a nih. Chuong Hmar hawrawp 25 hai chau chun, Hmar tawng chu ziek dawk thei ngaina a um naw ding hrim a nih. Chun, ei tawng hi a thlûk dungzuia umze nei a ni leiin, a thlûk hi pèk vawng ding chun, hawrawp tam tak belsa a ngai ding a ni a. Chuong ang thaw thei ding ngirhmuna hlak chun ei ngir phâk bawk si naw leiin, tûta ei ziek dàn pàngngai hin ei nuom nuom ei ziek thei tho va. Chuleichun, a dang dang phuokfàwm kuol lo hin, ei lung sukawi el inla, ei thatpui tak ka ring.

Ziek dik ni lovin tiem dik a nih ti hi a hnuoia sentence-hai khun an suklang chiengin i hriet ve naw maw?

i)  Ban pahni ka put.

ii) Mi hung ban mi hung ban naw rawh.

iii) Ka ban a na a nih.

iv) Ka ruolnu’n a mi ban tah.

A dang khawm tam tak làk suok thei um a tih. Ei tawng hi mi’n mi tiem dik pèk naw hai sien khawm, eini bèk chun tiem dik tum ei tiu.