~L.Ruoivel Pangamte
Ei thupui, “Inchukna hi ei damkhawsuokna umsun a nih” hi, thil thar ni lovin, tiena tlanga inthawka thudik lo um tasa a ni a. Inchukna ngaipawimaw hnam chu, hnam changkang an lo ni zat zat hlak a. Chuong ang pei chun, inchukna ngaipawimaw sungkuo khawm, sungkuo changkang an ni pei hlak bawk. Chuleichun, ‘Inchukna’ ei ti, ‘Education’ hi, changkangna kalbi a ni el bakah damkhawsuokna hmangruo pawimaw tak khawm a lo nih. Tiena tlang khawm khan a lo ni ta hlak a, tulai khawm hin a la ni zing a, hun la hung tlung peia ding khawmin, a la ni pei ding a nih.
Khawvela rambung hran hranhai ngirhmun hi, ka en kuol ka en kuol hlak a. Inchukna ngaipawimaw le ngaipawimaw nawhai kar chu, a ni tel, a thla tel le a kum telin a lo inhlat diek diek hlak. Chu thil chun ei ram le ei hnam ngirhmun khawm hi, a mi’n thlirtir naw thei nawh a. Ram dang le hmun danga thiltlung ang bawkin, ei ram le ei hnama khawm hin, a tlung ve naw thei si naw a. Inchukna ei uor le ei uor naw hin, ei ram hmelhmang le ei hnam hmelhmang hi, nasa takin a sukdanglam hlak a nih. Chuleichun, inchukna hi a hma neka a le tama ei uor nawk zuol sau sau naw chun, inchukna uor hnamhaiin, ‘khi …khi..’ an tlung hnungin, eini chu, ‘khu… khu…’-ah ei la um ding a nih. Chu chu, a tak taka tlung pei a ni leiin, vawisuna ei inditsakna rawl hi, ngaiven dingin, nu le pa po po le inchuklaihai po po, ngen tak meu meuvin ka ngen mawlh mawlh a nih.
Mithiem filawr, khawvel inher dan thlir thiem, H.G.Wells chun, “Mihriemnauhai chanchin chu, ‘Inchukna’ le ‘Sietnarapthlak’ inruolsiekna a hung ni deu deu an tah” (Human history becomes more and more a race between ‘Education’ and ‘Catastrophe’) a lo ti hi a’n dik á¹an ta hle. Lekhainchukna ngaisak ram le hnam chu, ‘sietnarapthlak’-a inthawkin an insawn hla deu deu pei a; Lekhainchukna ngaisak lo ram le hnam chun, ‘sietnarapthlak’ an hmasuon el chau ni lovin, sietnarapthlakin an kim le vel po povah, a huolin an huol vel mup ta a nih….! Chuleichun, ‘sietnarapthlak’-a inthawka insiekiengna lampui kawitan umsun chu, ‘inchukna’ ngaipawimaw hi a nih.. .Hrietna dinga na nei chun, hriet a hun tah
Tiemtu ditum takhai, tulai khawvela ei damkhawsuokna ding umsun chu ‘Inchukna’ chau hi a nih ti hi hre thar ei tiu khai... Inchukna chau hi a nih, ei damkhawsuokna hnukpui chuh. A bikin eini tlangmihai lek lem hi chu, inchukna naw, damkhawsuokna ding, ieng thil dang khawm ei neiin ka hriet nawh. Inchukna tieng nasa taka hma ei pu chun, India Sawrkar á¹hatna zarin, ngirhmun insang tak takah ei invawrkai thei zing a nih. Inchukna hin hnam insang, hnam inhnuoi, hausa le rethei, hmelá¹ha le hmelsie, pumduong á¹ha le pumduong chin a thlier naw a; a taima ma le a tumru ru an dingchangin an invawr insang el lem a nih. Mithiem nau chau, mi hausa nau chau annawleh mi ropui le lal nauhai chauvin lekha an thiem thei ni sien chu, hril ding a um kawk naw ding a ni a. Annawleh, hnam ropui amanih, hmelá¹ha le pumduong á¹hahai chauvin, lekha an thiem thei dam lo ni sien chu, thawngaina a um der naw ding hi a lo nih..! Chuong dam chu lo ni sien, kei dam hi ka baivai hle ding a nih!!
Amiruokchu, chu chu ni lem lovin, Pathien angpui el khawm ni lo, Pathien angna neia siem mihriemnau taphawtin an ban phak ding ‘inchukna’ hin, pasie, rethei, mitdel, naset, á¹awngtheilo, kebai le kutbulhai chen khawm, tukhawm hnawl a nei naw a; chuonghai hman hman chu a ditsak lem amani aw.. ti dingin a um lem a nih. Kha hma deu khan Churachandpur College-ah Career Guidance programme kan huoihawt a. Chu huna chun Pu Mani Ram Sharma IAS-in a chanchin a hril a. A mi tawk hle. Rajasthan State-a khuo chiteah a pieng a. A seilenna khuoa chun electric khawm a tlung phak ve naw a. Chun, a na a set a, zirtirtuhai inchuktirna khawm a hriet mumal thei ngai nawh. Chu sa sa chun lekha an chuk á¹awk á¹awk a. IAS Officer ni a tum tlat leia bei fan fan a nih. A tawp a tawpah IAS a hung exam. ta a. Preliminary Exam. le Main Exam.tlingin Interview chen tling sien khawm, naset a ni leiin, ‘Physical fitness’-a khan a hung tla ta a. A tum ru tlat chun iengkhawm le tukhawmin an dang zo naw ding a nih ti hrein, exam. chu a pek thar nawk pei a. A dang po po tlingin, ‘physical fitness-a bawk khan a hung tla nawk pei a. Chuong ang ngawta vawi 4 a tling hnung chun,
Prime Minister Dr.Manmohan Singh chu hung inrawlin, IAS Officer dinga ‘recommended’ a hung ni ta khawng khawng a. (‘Disable Quota’-a tling ni lovin, a thiemna le a tumruna lei lieu lieuva tling a nih. IAS ang Top Service-a hin ‘Disable Quota’ a um ngai nawh). A nakawra inbuk ding ‘ear-phone’ inchawkna ding khawmin `8,00,000/- (Lakh 8 ) zet, Prime Minister hin a ‘sanction’ niin an hril. Churachandpur District-ah Assistant Commisioner sin a hung chel a. Ngaisang a um á¹eng á¹eng hle.
Ka hril nuom chu hi hi a nih. Pu Maniram Sharma hin lekha, inchuk á¹awk á¹awk naw sien chu, iengtikawng khawmin, IAS Officer ni thei naw ni a, lekhathiemlo lo ni sien chu, a naset leh, a chan chu lungsietum tak ning a tih. Amiruokchu, lekha inchukthiemna chun ngirhmun insang tak, IAS Officer ngirhmunah a hlangkai a, mi naran hnuoia um ding kha, mi naran chungah a hung inhlangkai ta a nih. Pu Maniram Sharma damkhawsuokna umsun chu inchukna ei ti ‘education’ hi a ni a. Chuong ang bawk chun, eini Tribal hnam hnuoihnung, tribal-a khawm, ‘bal’ double-a ‘bal’ hai khawm hi, ‘education’ a um lei hin, mi ni ang ang ni phakin, mi phak ang ang ei phak zo ve thei a. Chu chu, ‘education’ zar a ni leiin, ‘education’ hi, ei damkhawsuokna umsun a nih ti naw thei ding an nawh.
Chuleichun annawm, ‘education’ ngaisak sak an changkanga an ngir suok pei el hlak hih...! Ei ram le ei hnam hi ka en hlak a. Chanchiná¹ha chau kha lo hung lutin ‘education’ khan hung zui naw ni sien chu, vawisun dam hin ei la va’n hnuoi awm de aw…ka ti hlak. Mi tam tak chun ‘Education’ hi, khawvel ropuina le inlalna hnawtna ang chauva hrilin, ei hnuolsuot hlak. ‘Education’ á¹hang lo chun, ‘Chanchiná¹ha’ ringawt hin kawngro a suk thei naw a nih ti hi ei hriet ka nuom. ‘Education’-in an thuopui naw chun, ram insawrkarna a ngir thei naw a, hnam hmasawnna a um thei bawk naw a, kohran, khawtlang le insung a ngir mumal thei bawk nawh. Chuleichun, mihriem khawvel hi, education chauvin a dawmngir thei a; education chau hi ei damkhawsuok theina umsun chu a nih.
A kharna dinga ka la hril nuom chu hi hi a nih. Mimal khawm ni sien, mi’n inchukna a ngaipawimaw a, khawvel thiemna iemani bek nei tuma á¹hang a lak fan fan chun, ama chu mi hlawtling la hung ni’ng a ta, damkhawsuok bawk a tih. Chuong ang pei chun, sungkuo, kohran le khawtlang khawm, inchukna tieng ngaisak sak chu an hung changkang pei hlak. Chu chu ram le hnama khawm an dik pei hlak a nih. Thaw ro, mimal, sungkuo, kohran, khawtlang le, ram le hnama ei damkhawsuok theina dingin, inchukna tienga hin á¹hang la zuol sau sau ei tiu khai..! Inchukna hi ei damkhawsuok theina umsun a ni si a.
Ei thupui, “Inchukna hi ei damkhawsuokna umsun a nih” hi, thil thar ni lovin, tiena tlanga inthawka thudik lo um tasa a ni a. Inchukna ngaipawimaw hnam chu, hnam changkang an lo ni zat zat hlak a. Chuong ang pei chun, inchukna ngaipawimaw sungkuo khawm, sungkuo changkang an ni pei hlak bawk. Chuleichun, ‘Inchukna’ ei ti, ‘Education’ hi, changkangna kalbi a ni el bakah damkhawsuokna hmangruo pawimaw tak khawm a lo nih. Tiena tlang khawm khan a lo ni ta hlak a, tulai khawm hin a la ni zing a, hun la hung tlung peia ding khawmin, a la ni pei ding a nih.
Khawvela rambung hran hranhai ngirhmun hi, ka en kuol ka en kuol hlak a. Inchukna ngaipawimaw le ngaipawimaw nawhai kar chu, a ni tel, a thla tel le a kum telin a lo inhlat diek diek hlak. Chu thil chun ei ram le ei hnam ngirhmun khawm hi, a mi’n thlirtir naw thei nawh a. Ram dang le hmun danga thiltlung ang bawkin, ei ram le ei hnama khawm hin, a tlung ve naw thei si naw a. Inchukna ei uor le ei uor naw hin, ei ram hmelhmang le ei hnam hmelhmang hi, nasa takin a sukdanglam hlak a nih. Chuleichun, inchukna hi a hma neka a le tama ei uor nawk zuol sau sau naw chun, inchukna uor hnamhaiin, ‘khi …khi..’ an tlung hnungin, eini chu, ‘khu… khu…’-ah ei la um ding a nih. Chu chu, a tak taka tlung pei a ni leiin, vawisuna ei inditsakna rawl hi, ngaiven dingin, nu le pa po po le inchuklaihai po po, ngen tak meu meuvin ka ngen mawlh mawlh a nih.
Mithiem filawr, khawvel inher dan thlir thiem, H.G.Wells chun, “Mihriemnauhai chanchin chu, ‘Inchukna’ le ‘Sietnarapthlak’ inruolsiekna a hung ni deu deu an tah” (Human history becomes more and more a race between ‘Education’ and ‘Catastrophe’) a lo ti hi a’n dik á¹an ta hle. Lekhainchukna ngaisak ram le hnam chu, ‘sietnarapthlak’-a inthawkin an insawn hla deu deu pei a; Lekhainchukna ngaisak lo ram le hnam chun, ‘sietnarapthlak’ an hmasuon el chau ni lovin, sietnarapthlakin an kim le vel po povah, a huolin an huol vel mup ta a nih….! Chuleichun, ‘sietnarapthlak’-a inthawka insiekiengna lampui kawitan umsun chu, ‘inchukna’ ngaipawimaw hi a nih.. .Hrietna dinga na nei chun, hriet a hun tah
Tiemtu ditum takhai, tulai khawvela ei damkhawsuokna ding umsun chu ‘Inchukna’ chau hi a nih ti hi hre thar ei tiu khai... Inchukna chau hi a nih, ei damkhawsuokna hnukpui chuh. A bikin eini tlangmihai lek lem hi chu, inchukna naw, damkhawsuokna ding, ieng thil dang khawm ei neiin ka hriet nawh. Inchukna tieng nasa taka hma ei pu chun, India Sawrkar á¹hatna zarin, ngirhmun insang tak takah ei invawrkai thei zing a nih. Inchukna hin hnam insang, hnam inhnuoi, hausa le rethei, hmelá¹ha le hmelsie, pumduong á¹ha le pumduong chin a thlier naw a; a taima ma le a tumru ru an dingchangin an invawr insang el lem a nih. Mithiem nau chau, mi hausa nau chau annawleh mi ropui le lal nauhai chauvin lekha an thiem thei ni sien chu, hril ding a um kawk naw ding a ni a. Annawleh, hnam ropui amanih, hmelá¹ha le pumduong á¹hahai chauvin, lekha an thiem thei dam lo ni sien chu, thawngaina a um der naw ding hi a lo nih..! Chuong dam chu lo ni sien, kei dam hi ka baivai hle ding a nih!!
Amiruokchu, chu chu ni lem lovin, Pathien angpui el khawm ni lo, Pathien angna neia siem mihriemnau taphawtin an ban phak ding ‘inchukna’ hin, pasie, rethei, mitdel, naset, á¹awngtheilo, kebai le kutbulhai chen khawm, tukhawm hnawl a nei naw a; chuonghai hman hman chu a ditsak lem amani aw.. ti dingin a um lem a nih. Kha hma deu khan Churachandpur College-ah Career Guidance programme kan huoihawt a. Chu huna chun Pu Mani Ram Sharma IAS-in a chanchin a hril a. A mi tawk hle. Rajasthan State-a khuo chiteah a pieng a. A seilenna khuoa chun electric khawm a tlung phak ve naw a. Chun, a na a set a, zirtirtuhai inchuktirna khawm a hriet mumal thei ngai nawh. Chu sa sa chun lekha an chuk á¹awk á¹awk a. IAS Officer ni a tum tlat leia bei fan fan a nih. A tawp a tawpah IAS a hung exam. ta a. Preliminary Exam. le Main Exam.tlingin Interview chen tling sien khawm, naset a ni leiin, ‘Physical fitness’-a khan a hung tla ta a. A tum ru tlat chun iengkhawm le tukhawmin an dang zo naw ding a nih ti hrein, exam. chu a pek thar nawk pei a. A dang po po tlingin, ‘physical fitness-a bawk khan a hung tla nawk pei a. Chuong ang ngawta vawi 4 a tling hnung chun,
Prime Minister Dr.Manmohan Singh chu hung inrawlin, IAS Officer dinga ‘recommended’ a hung ni ta khawng khawng a. (‘Disable Quota’-a tling ni lovin, a thiemna le a tumruna lei lieu lieuva tling a nih. IAS ang Top Service-a hin ‘Disable Quota’ a um ngai nawh). A nakawra inbuk ding ‘ear-phone’ inchawkna ding khawmin `8,00,000/- (Lakh 8 ) zet, Prime Minister hin a ‘sanction’ niin an hril. Churachandpur District-ah Assistant Commisioner sin a hung chel a. Ngaisang a um á¹eng á¹eng hle.
Ka hril nuom chu hi hi a nih. Pu Maniram Sharma hin lekha, inchuk á¹awk á¹awk naw sien chu, iengtikawng khawmin, IAS Officer ni thei naw ni a, lekhathiemlo lo ni sien chu, a naset leh, a chan chu lungsietum tak ning a tih. Amiruokchu, lekha inchukthiemna chun ngirhmun insang tak, IAS Officer ngirhmunah a hlangkai a, mi naran hnuoia um ding kha, mi naran chungah a hung inhlangkai ta a nih. Pu Maniram Sharma damkhawsuokna umsun chu inchukna ei ti ‘education’ hi a ni a. Chuong ang bawk chun, eini Tribal hnam hnuoihnung, tribal-a khawm, ‘bal’ double-a ‘bal’ hai khawm hi, ‘education’ a um lei hin, mi ni ang ang ni phakin, mi phak ang ang ei phak zo ve thei a. Chu chu, ‘education’ zar a ni leiin, ‘education’ hi, ei damkhawsuokna umsun a nih ti naw thei ding an nawh.
Chuleichun annawm, ‘education’ ngaisak sak an changkanga an ngir suok pei el hlak hih...! Ei ram le ei hnam hi ka en hlak a. Chanchiná¹ha chau kha lo hung lutin ‘education’ khan hung zui naw ni sien chu, vawisun dam hin ei la va’n hnuoi awm de aw…ka ti hlak. Mi tam tak chun ‘Education’ hi, khawvel ropuina le inlalna hnawtna ang chauva hrilin, ei hnuolsuot hlak. ‘Education’ á¹hang lo chun, ‘Chanchiná¹ha’ ringawt hin kawngro a suk thei naw a nih ti hi ei hriet ka nuom. ‘Education’-in an thuopui naw chun, ram insawrkarna a ngir thei naw a, hnam hmasawnna a um thei bawk naw a, kohran, khawtlang le insung a ngir mumal thei bawk nawh. Chuleichun, mihriem khawvel hi, education chauvin a dawmngir thei a; education chau hi ei damkhawsuok theina umsun chu a nih.
A kharna dinga ka la hril nuom chu hi hi a nih. Mimal khawm ni sien, mi’n inchukna a ngaipawimaw a, khawvel thiemna iemani bek nei tuma á¹hang a lak fan fan chun, ama chu mi hlawtling la hung ni’ng a ta, damkhawsuok bawk a tih. Chuong ang pei chun, sungkuo, kohran le khawtlang khawm, inchukna tieng ngaisak sak chu an hung changkang pei hlak. Chu chu ram le hnama khawm an dik pei hlak a nih. Thaw ro, mimal, sungkuo, kohran, khawtlang le, ram le hnama ei damkhawsuok theina dingin, inchukna tienga hin á¹hang la zuol sau sau ei tiu khai..! Inchukna hi ei damkhawsuok theina umsun a ni si a.