Responsive Ad Slot

Hmar Ram Hi Khawla’m?

Monday, June 20, 2016

/ Published by VIRTHLI
~ By Lalzar B. Sinate

Ei lekhaziekhai ka tiem ve changin ‘Hmar Ram” tia ziek ka tiem fuk zeu zeu hlak a, khawlai tak him a nih ti ruok chu ka chieng ngai nawh. Sorkar lekhaa hai hmuna ka nei bok si nawh. Ieng khom ni sien, ei cheng vena hmunhai hi ei ram nia ngaiin, lungril bekin hang sie hram ta inla, ei thawsuol taluo dim.

Hmun dang danga cheng Hmar nauhai hi sorkar inopna hrang hrang hnuoia thre dar ei nih ti chuh hril tam khom a ngai nawh. Ram del bik taluo nei lem lo, hnam dang dang kara bet le thrang ve chauh ei nina chin a um. Manipur, Meghalaya, Mizoram le Assam sungah (Karbi Anglong le Dima Hasao) area haiah Scheduled Tribe-a pom ve chu ei nih. Hi ang hin um zing ei tih ti ruok chu hril ngam ni naw nih. The thlak thei (de-recognise) ei nih ti dam hi hriet a thra. Ei chengna hmun hrang hrangah ngaisak hlaw phak lo le thlauthlak thei ngirhmuna khawsa ei nih. Hril nikhuoah, indin thar, siem thar le rem thrat a trulzie inzawtin, Pulpit tlanga hai chen ei khek hlak. Danglamna lampui hraw ding duong fel um lem lovin, beiseina hruiah ei la’n tul trawk trawk ruok chu niin a’n lang.

Mi mi hriet, ngaisak tlak le ngaipoimaw hlaw ding chun ngaipoimaw tham/ tlak ni a trul hmasa. Chu ngirhmun tlung ding chun, indin thar le siem thar chu a trulzie hretu seng ei ni el khelah, lampui hraw ding duong fel makmaw a ngai. Ei ram delhai hi, ei kawlvela chenghai le enkhiinhai, ram hnienghnar le thra bik a nih ti thei dingin a um. Hmangaitu bo, ngaisak hlaw lo le a hrum a hriela chinglet a ni leiin, an thrang thei naw a ni tak. Harsatna tam tak ei neihai zep lovin, a thawdam dan ngaidan hang pe ve inla. Theida zawnga la lovin, hmangaina nain ngaithla lem ei tiu. Sorkar ram thlirna in thlir hri phot ei tih:

Manipur
Churachandpur le Tipaimukh bielah ei cheng deu tak. Churachandpur khawpui le a sevel, ei hmunpui deu dinga ei induong ve hai hi a zai zaiin ei chan mek pei. A san lien tak chu ei inhmunhai bak ‘ka ram’ ti ding ei nei meu naw hi a nih. Ei inhmunhai khom ei chan mek pei bok. Sorkar thrangpuina invak vel dong phak lo le hre phak ve meu loin, sorkar thoktu nek hmanin kohran thoktu ei tam lemin ka hmu. Sorkar thoktu ei nei ve sun hai khom, thaw ve mei mei, mani umna lo dinga um ei tam. Indiknahai tlansanin, mani ram inthim hmu khumin, ramthim invoi vieua inngaiin ei inhril bok. Mi ngaidan el khom ni lo, mani inngaihnuoina (inferiority complex) a inthuomin, taksa taka khom ei dawi zo tah. Indiknawnain doina a hring hlak hrim a nih. Churachandpur biel sung ei maksan hun a hla ta rakin ka hmu nawh. Thranglak ve dan ding duong a ngai ngei maw.

“Hmar ram” ei niin ei ti ve, mi mi tipui chu ni lo, Tipaimukh biel chu inthrangna lampuiin a hraw ve naw amanih ti dingin a um. Inthrangna ding lampui sorkarin a duong ve sunhai hlakin ami sun tleu peiin a’n langa, a petuhai indik naw amanih, a dongtuhai indik naw lei amani ding, hriet thiem chu an tak. Ei ram ngawpuihai a zaiin a bo pei a, ram thlaler an inchang mek pei. Tui dawn ding takngiel khom ei harsa der tah. Ramsa le chungleng vate hai hlaka chengna tlak loa ngaiin an min pemsan zo. A hluotuhai vel a tlung tran mek a, a damna ei zong naw chun ei la suoksan phier awm hi. Sorkar laipui hmalakna, ei National Highway ve hlak chun ngaisak hlaw lo, bawng lama hmang tlak chauh a hung ni vak ding an tah. Ka hriet chieng a, thrang ei lak fe naw chun beiseina lampui chau a ni zing ding a nih.. Kum 27 sunga Mizoram le inpawna leilak tlumte thlira ei thlir hih tak rama a hung inchangna dingin kum ieng zat hiel am a la lak ding ti hril ngam a ni naw bok. Ieng ieng khom hril inla, ei ram inthrangna ding hmangruo lak lut a trul khelah, lo lawmluttu, thrangpuitu le hmangai taka enkoltu nia ngai a, lo sukchingpentu ni lo, ngaituona thar put mihriem ei nei hi a damdawi ni ngei a tih.

Tulai hnai, kum tlawmte sungin, ei thralaihai sin hmuna tieng hma an sawn a, lawmum a tling. Thiem thei leia sin hmuna lampui an hong lien pei ei beisei bok Chu lai zing chun ei naupanghain Hmar trawng, (Hmar Vernacular) a mark insang tak tak an hmu ruok hi chu hriet thiem a’n tak deu ngei. Tu laia Bihara Pawl 12 ekzama insang tak hai nina an phor suok a, an rizal an peipek ang khan investigation thaw ve inla, mark hmu sang, muolpho fe fe khom ei um el thei a nih. Ei trawng hi ei inchuk tak tak khoma ka hmu naw khelah, inzirtirna fumfe khom hi a um chie amani? Hi hi Assam sunga khom a ni tho. Ei trawng inchukna hin hmun poimaw hluo thei sien nuom a um ngei. Hmar trawng inchuk nuom inchuklai um si, zirtirtu um lo hmun deu vong niin an lang a, umzie nei lem lampui duong nghet a trul ngei. Takna rama lut tluk a um naw khelah a tlo hlak bok.

Mizoram
Sinlung Development Council hi fumfe deuva hma la theia siem makmaw a ngai. A Council ram bik hin ngaisak a hlaw naw chauh khom ni lovin, remruotna thra a um thei naw leia hmasawn lo ni deu takin an lang. A biel sunga lampui thra um trulna hmuna hai khom, infepawna dukdak um lo, inthranglienna hnuhma hmu ding a um nawh. Hmathlir neia hma thar lak a trul ngei. A bikin, Bagga- Saiphai-Saipum-Mauchar- Zohmun- Sakordai lampui hi siem thrat ni sien chu, Council Biel sung chu inthrang hrat hleng a tih. Chu khelah, Serkhan- Sakordai via Hmarchaltlang lampui hi siem ni bok sien; belbul tlak ram inhoi la ni thei a tih. Tuiruong vadung khom India Sorkarin ‘Inland Waterways” pakhat ni ve dinga a puong ta si hin chu hmalak theina ding a tam khopin an lang. Bengkhon hlaw hram hai sien.

Chun, Mission hai hmalakna ti lo chu ‘Inremna’ dungzuia Hmar trawng inchukna hmun ding ruongam ieng khom a um naw niin an lang. Chu nek hmanin intiem (census) hunah Hmar mi ei pung maw hle. Hi hi a san um dingin an lang; ei pieng tlawm lei a ni chu ring a um chie nawh. Tiemtuhai rikawt dan a fel hlel ni sien a hoi. An diktakpa inlang sien nuom a um ngei. Hieng thila hin hnam thruoituhai hmalakna hmu theiin um sien nuom a um. Chu chu sorkar laipui khomin a dit dan tak a nih.

Assam
Cachar le Dima Hasao Council biel hi Hmar mi tam vena hmun a ni a, Dima Hasao sungah lem chu Scheduled Tribe a ziek lut ei ni nghe nghe. Cachar binga, Development Council umin, hnam danghai le inthukopa hma ei lakna hmun a nih. A Council inthruoi dan chu election khom um lova, nomination dungzuia, member-hai insiem rema, hmalak a la ni hri ni takin an lang. Nghet taka Constitution provision hnuoia inthruoi a ni nawh. A trul le thra a ti anga Assam sorkarin hmasawnna hma inlaktirna dinga hmangruoa a hmang a ni tak. Hmar hnam bing bika thil duong a um hranpain an lang nawh.

Tulai hnai deu hin, Assam sorkar chun NRC (National Registration Certificate) hi a ram mipuihaiin nei ngei hai sien ti a phût a, lo nei ve dan ei ngaituo seng nuom a um. Indigenous mi nia ngai lem chu ei ni lai zingin, a ram mi nina nghet inkhina a ni a, sorkar dan hraw hi a poina a um bok nawh. Electoral roll-a hming sie lut ve dam hi thil harsa ni lo a nih; a ram sunga ei tlaktlumna pei a nih. Ei jhumland hai ei humhal thei pha a ni bakah, ei ngampa zuolna lampui ni bok a a tih.

* Cachar hi Hmar mi tam vena hmun pakhat a ni a, khaw tam tak lem chu tienatlanga an lo del a ni tah. Khuo threnkhat chu ‘forest village’ tia Sorkarin a sie an um a, khaw tam lem daih chu ‘Jhumland’ inopna hnuoia um an ni nghe nghe. Hriet dana chu jhumland village 52 um lai, khuo 38 lai zet chu Hmarhai enkolna hnuoiah sie a nih. Khuo Lal-in rorelna a enkol a; a ram zor phal a ni naw bakah tribal nina nei nawhai kawlah loa inneitir khom phal a ni bok nawh. Mi’n a lo maksan/ inpemsan a ni khoma a khuo neitu kuoma pek kir nawk ding a ni el.

* Hi jhumland khuo (jhumland villages) hai hi, an hming put danah Vai khuo ni awm taka inlang a tam hle. Entirna’n Dholakhal, Jhurkhal, Metnathol, Sonbari, Chaltathol, Tubidor etc. ti hai chu Hmar hming neka Vaihai kona hming put an hoi. Khuo hming tam tak hi Hmar hminga inthlaktir nuom a um a, thil thei a ni ring a um bok.

* Chu khelah, khaw hmun le ram hai hi a hlek hleka an zor hmang zeu zeu bakah, a sevela cheng hnam dang haiin an lak (encroached) hek mek bok leiin inchu let thei ta lo a tam nuom sawt kher el. Jhumland hi, hnam ro poimaw le hnam damna dinga hmangruo poimaw tak a nih ti hrein, humhal dan ding lampui induong thrat makmaw a ngai. A theina naah, thlai le suma inchangtir thei ruo, rubber, cashewnut, serthlum, Coconut etc etc. a tam thei ang ching dinga inhrilhmu a ngai. Tu hin chuong thilhai chu ching tran mek a nizie hmuin, beiseina tam tak suktharin, phurna a mi pek mek bok. Nasa nawkzuola hmalak a trul. Tuiruongdung; Manpur, Mizoram le Assam sung Dima Hasao chenin, hmalak ei mamaw. Tuiruong vadung kam ram veng him hi ei thil thaw ding makmaw ni pei a tih.

* Ei hotuhaiin, Cachar sunga Scheduled Tribe ah inziek lut ve thei dan ding an bawzui ti ka hrietin lawmum ka tih. Ei hriet trul poimaw tak pakhat chauh hang hril zok inla. Govt. of Assam Memorandum dated 24/12/ 1982 in a tarlang dan chun ‘Hmar hai hi Cachar sunga Political reservation ti naw chu Hill Tribe anga ngirhmun nei an nih’ a ti a. Chu chu Cachar (Assam) sung tina a nih. India pumpui a tina a ni nawh. Cachar sungah chu Hmarhaiin thil dang hieng- education, employment, and other facilities hai ST (hills) angin nei ve thei vong an tih. Hmar nauhai hi, Assam sung hmun threnkhatah ST ah inzieklut ei tum a ni rau rau chun, Cachar sung chauh ni lovin, Assam pumpui huop law lawin beipui thlak lem inla tie. Ka ngaidan ve chau a nih.

* Cachar sung rau rauah, Primary levelah Hmar trong inchuk an bei nasa hmuin lawm a um takzet. Institution insang lema hai makmawah inchukna sie nghet a trul naw maw. Thranglak dan lampui a um, la mol ei tiu.

* Fak le dawn konga hnienghnar ding chun, insirpawna lampui thra tawk tak nei a ngai. Hmarkhawlien le inzom pei,Tuiruong zula fe Mon Bahadur lamlien hin Ankhasuo/ Khangbor bak pel thei ta lovin, Hmar khuo tam tak lut thei lovin a um tah. A san ni awm chuh ei hriet deu seng; hril chak a um nawh. Tha thar thawa hmalak nawk hi thil thra le trul niin an lang. Vangai Tlanga khuohai tlung theina lampui duonga uma hi lawm a um lai zingin, siem thrat trulna sin ruok chu a la tam hle. Bawzui thei pei a ni chun lawmum hleng a tih.

* State lamlien Pailapool (Hmarkhawlien bul) a inthoka suok, Cachar le Dima Hasao sunga Hmar mi umna khuo tam tak fethlenga Mahur le Muolhoi sun lampui hi nor thar a trul. Hi lamlien hi NEC hnuoiah Pu Lalzawmthang, EM hun laia siem kha a na, a se nasa ta kher el. Motor fe theina leilak thra tak tak an dawhai chu a la thra a, maintenance a nih a poimaw chu. Indin thar nawk ei tiu khai; ram inthrangna dingin a poimaw em el.

* Dima Hasao sunga khuo um hai le Harangazao biel theinghil naw mani. Meghalaya sunga ei khawpui Khatdum-in ei ngaituona a hluo lien zing. Beidong lovin, beiseina leh tha thar insuoin kal chawi pei lem ei tiu.

Ngaidan thurawn le Suktawpna:
* Pathienin ram hnienghnar tak a mi’n deltir ve hi, a enkol sin chu ei mawphurna a nih. Ram dituma siem theitu chu a hluotu ei ni bak mi dang an um chuong naw angin, ram nelum lo rama siem theitu khom ei ni bok ei nih.

* Abraham le Lal David hun lai khan Israel ram chu ram ngawpuiin a la del a nih ti ei hriet. Lal David le a naupa Absolom an inbei trum khom khan, kawlhnama thi nekin ram ngawpui hnoka intâl hlum an tam lem thu a hril hiel kha. Nisienlakhom, Israel ram chu chengna tlak lo, thlaler ramah kum za tam a um. Kum 1948-a Israel State a hung pieng hnunga thi le thau inpola chengna tlaka an intuoithar nawk chauh a nih.

Kan naupang lai hun ka thlir letin, beidongna nasa tak a min neitir. Chuong lai chun, Lungthulien ram chu ngawpuiin a tuom vel a, ramsa chi tin le chungleng vatehai tuolchaina inhoi, an fak ding tamna a nih. Voisun hin, ramsa le chungleng vateha’n chengna tlak loa ngaiin, an mi’n pemsan zo tah. Vadungtehai kang zovin, dawn ding tuihnar takngiel khom a vang a, dawn ding ei nei naw hun a tlung el thei ding a ni tah. Ei rampuihai sukse lovin, venghim dan zong lem ei tiu. A thei phot chun fak le dawn hmu theina; theikung phun uor thei ni sien. # Serthum, sisu, lamkhuong, zawngtra, atkora, cashewnut, thingrai, sandal-wood, ruo le thing thra dang dang chingin, rampui le hmun hringah inchangtir nawk ei tiu. An chawkna ding nei chun, faisa ring an tak nawh. Tu laia sorkar thoktu ofisarte ei tihai khom hin an thla khat hlawin bufai ringot chu kum hni dai an inchawk thei tah. Rampui tuk thluka bu ching ringot chu mani ring inrek ang chauh a ni lem.

* Pathien ram suklien kongah thrahnem ei ngai, a thra hle. Ei mawphurna a ni hrim a nih. Ei hmalaknahaia hin inremna, indikna le ringumna phursa puma hmalak a trul ngei. Pathiena varna nei hi thil ditum a nih. Ringna lampui hraw inang si, Pawl (kohran) a tam ta bek bek. Chu lei tak chun, intaina, innghirnghona, inelrelna pung peiin, ram invoina a tlawm nuom pei. Kohran kalchawinain Pathien ram a hlie lem pei bok si. Mani in inthim vieu sia mi dang le ramthim invoi hi thil inhme lo a ni bakah, thil thei khom a ni ring a um chie nawh. Mani hmasiel le fak le dawn zongnaa Pathien thu hmang hi thil inlauum tak a nih. Chu chu Tirko Paula thil tri tak chu a nih. Kum za chuong rak taa, mi chawmhlawm ni la tum ran khom hi a hrisel ta nawh. Ram le hnam hmangai hi Pathien thu a nih ti hrea kalchawi thiem dan Pathien kuomah hni lem tang ei tiu. Ei ram le hnam santu dingin Kohranhai ei poimaw. Pathienin hnam le mihriem a ngai poimawzie hretu vong ei ni an nawm.

* Hnam sungah Organisation ei hau hle. Sienkhom kalchawi fumfe harsa ei ti tlang seng. Ei ringum naw thu le depde le ringtlaklo ei ni tak leia harsatna ei tuok thu hi ei inzawt rawn deu tak niin an lang a, indik khom ka ring. Ei hnam hi, ei kalchawi dan hrimah Sorkar belbul ngai lo hnam ei ni leiin, Sorkar inthruoi dan hre fumfe ei tam nawh. Sorkar so them phak lem chu tlawmte. Ei pansakpa, mansapui pai puma sorkar dawr hlak pa ei tluk nawzie thu ei hril rop hlak. Chu khelah, organisation foundation rem fuk naw hin thil sei tak a hril thei bok. Pawl ei siem dang hai chu, hril ding ka nei naw ni lovin, ka beiseina innghatna tak ‘ Hmar Inpui’ hang hril zau inla. Hmar Inpui hi pawl ei nei lai popo chu a chunghnung takah ka sie deu a. A pawl insiem dan le a thuneina kong hril ka tum nawh. A kalchawi danin Hmar mipui chet dan, ngaidan, hmalak dan le thil tam tak beiseina chen a tawk naw thei nawh. Committee fel tawk tak le Affiliated members hai thil thlir le hmu dan ka ngaituo changin, tlawm azawng hang hril ve chu ka nuom. Ei hnam sunga hin mi thiem tak tak, chemkalna bik nei hiel khom ei tam ta vieuin ka hmu. Hmar Inpui hin ‘Cell’ iemani zat indin sien. Chuonghai chu ‘advisory in nature’ ni chau sien. Entirnain, Political Cell, Educational Cell, Social Cell (including Social Confilct), Economic Development Cell, Cultural Cell, Religious Cell, etc. Chuonghai chu an thaw ding ruotpekin, Hmar Inpui Core Committee leh a trul hunah inrawn hai sien, bengvarna khelah hlawtlingna tam tak a suok pha thei khom ka beisei tlat. A trul hunah, Emissary duty khom thaw thei hiel dingin ka beisei. Hi hi suggestion a ni chauh lem.

Hi khawvel buoi tak kara cheng ve ei ni leiin, ei phaina le hratna hai hriet makmaw a trûlin ka hriet. Chu hrietnaa inthok chun kalchawi dan hrein ei thiem thei ka beisei leia hi lekha tlawmte hi ka hang ziek ve hram a nih. ‘Hmar ram’ zongin kalchawi pei ei tiu. Inthrangna le hmasawnnain thil tam tak a sukveng hlak khelah, thil thra naw lampui tam tak khom a khar thei bok ti hriet a thra. Malsawmna dong tlakin hma la inla, hlawtlingna chu Pathienin ei chan dinga a ruot sa a nih.
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate