1972 kum khan DM College, Imphal-ah BA English Honours ka’n chuk a. Lekha tiem nasat a ṭul leiin, a hun takah ka sam ka’n vawtir hman ngai naw a. Ṭum khat chu a pangngai neka seiin ka sam a lo inṭhang hman a. Chuong hun laichun, sam sei chu, ‘cow boy’ (naupang suol) ang deuva ngai an ni hlak. Kei, naupang thuawi le nu le pa inza pawla hril hlak, ka sam a zuksei el chu, mi mit ka lakin, mi hmur ka lo fu hlekha a ni awm a. Ka ‘samsei’ thu chun kan khuo(Khawmawi) chu a lo deng tlung ta hiel a. Ditsaktaka mi en hlaktu, kan khaw nunghak pakhat chun, “ Ruoivel khawm a sam a suksei vetah niin an hril a, naupang ṭhaa ei ngai hlak a nivei leh, a pawi ngawt el!” tiin, ka samsei, pawi ati thu chu, kan khuoah a lo hril dar ta rak a.
Ka samsei thu a hriet le inruol chun, ka pa’nlekha a mi hung thawn nghal a. “Ka Naupa,Khawla’m I Um A? I sam a sei ta hle niin anhril el a..!” ti char hi a hung ziek a. Lekhathawn ka hmu lai po pova chu a la tawi tak a. Ana chuh,ka lekhathawn hmu lai po povah a deng ala na tak niin ka hriet.
Khawsakna harsa tak hnuoia seilien ka nia. Muolnuom (Molnom) khuoa kan um lai lem chu, Kohranin kan harsat mi sukkiengpek tumin Biek In darvawtuah an mi hmang hiel a nih.Kum tawpah darvuok man, buhum iemanizat anmi pek hlak.
Kan sungkaw harsat leiin, ka pa chun khawtlang lawi ching sin chen khawm a hungthaw tung ta pei a. School kan ṭin pha leh kapa lawiching chu ka ṭhangpui hlak. Ka pa hinhnang-lukhum ta (siem) dam a lo thaw thei venuol a. A lawiching ka sawk karlakah, hnanglukhum dinga zana hnang a met lawkhai chu,lukhumin a ta mawl mawl hlak. Lukhum pakhat manin kum tawpah buhum sangphai khat pei anpek hlak ni’n ka hriet.
Chuong anga bul hung ṭan chun lekha kahung inchuk tung ṭang ṭang a. Kan khawsak harsat zie hi ka hrietzing hlak leiin, ka lekha tiem hi kan thlada ngam ngai nawh. Lekha bek ka thiem naw chun ka chan a se talaw ding nihin ka hriet tlat a. Pei naw sa sa’n ka tiem ṭawk ṭawk hlak. A tiema tiem rawn na na na chun,hriet tawk hi ka hung nei ta hlak a. Ka ruolhaihriet ve lo iemanizat ka hung hriet pha lem chu,ka tha a hung fan thar a, lekhatiem chu inhawi ka hung ti ta hle hlak.
Amiruokchu, nu le pa mawl tak le harsa tak kara insieng ka ni leiin, ka hrietthiem nawhai indawn ding tukhawm ka nei ngai naw a. Kei le kei inzawng fawma inchuk tung char char hlak ka nih. Lekhathiemthei ka ni ngai naw a,tu khawm hin ka la ni chuong naw zing a; ka damsung hin lekhathiemthei ka ni hi ka ring ta nawh. Amiruokchu, ka thiemtheinaw beidawng,thawngaina hre lova ka hratlak takmeu hlak a ni leiin, ka hriet ta vek hi chu hre tak ka ni hlak.
Keini hun lai khan Pawl 10 kha a lo intakbik amani ding, vawikhat exam-naa ‘pass’ nghal kha an tam bek ngai naw a. Chu tak tak chunvawikhat exam-naa Pawl 10 zuk ‘pass’ nghal kha, a mi’n nuom zuoltir a. Pawl 10 ‘exam’thei ding a, ‘Candidate’ ka hei tling dam kha kalawm a ni aw…!
A umzie hriet le hrietnaw in pawl hnuoia ka tiem hrut el hlak kha a ni leiin, ka tiem nasat ang hu chun ka thaw ṭha phak naw a, Third Division-a lem chu ka hung ‘pass’ ta tho va. Kan insung ngirhmun en chun lawm um tak a ni tho.
Pawl 10 ka’n chuk lai khan, ka tiem nasat sat ka thaw ṭha a, ka tiem tlawm tlawm ka thawse pei hlak kha a ni a. Chuleichun, thawṭhat kanuom chun ka tiem nasa ringawt el ding a nih ti chu ka hung inchuk suok ta a. Chuleichun,Pre-University Course (PUC) ka’n chuk kum a,thawṭhat ka nuom leia ka hei tiem tak tak chu,tiem tak ka nih.
Tiem nasat na na na chun lukhawng a lonei a. PUC (Arts) ka ‘Exam’ kum khan Manipurpumpuiah mi 2 chau First Division-ah kan‘pass’ a. Ka piengtira inthawka First Division-a ka ‘pass’ vawikhatna a ni bawk a. Ka lawmna an sang hle.
Ka PUC ‘result’ kan lawm ṭum a, Upa Khawtinkungin, “Sanghal ha dawk a tlum nawkta ngai naw a, Ruoivel ‘result’ ṭha khawm hi,tlum nawk ta naw sien” tia a mi’n fui chun, ka tumruna chu nasa takin a mi sukrupek zuol a,ka taimakna khawm nasa takin a mi sukkhaupek zuol a. Chuong ang boruokin a mi lo chie zawp nasa taluot lei chun, ka hrietnaw karin kasam kha a lo sei hman ni awm a nih. Ka samsei nasan kha hre sien chu, ka pa’n, “Ka Naupa,Khawla’m I Um A?” a mi ti phal ka ring nawh.
Chun, hieng hi a hung ni a. Chutaka inthawka kum 30 hnungah ka naupasalhai laia pakhatin Bombay University-ah BE (Electronics) a’nchuk a. A sam a lo sei ve vieu kha a ni awm a. Mumbay-a inzin nupui pakhatin, “Tu nau ama ni a?” ti a’n dawn a, “Ruoivel naupa a nih”tia an dawn chu makti takin, “Ruoivel nau di’na va’n hme naw de…!” a ti vawng vawng a ni awm.
Chu thu chu, nupuinu ma chun kan kuomaha hril a. Kan naupa sam sei thu a hei hriet chun,kan nu chu a lung a kak rak niin ka hriet. Keikhawm ieng uol ka ni bik nawh. Kum 30 liemtaa ka pa’n a lo tuok tasa kha a ni a. Nauhai chunga nu le pa hei inphan ziet hi nasa takin ami’n ngaituotir chu tie!
Ka ti ta angin kei chu ka lekhatiem inhawmthaw leia sam invawtir hman lo kha ka ni a.Ka sam khawm an lo hril ang bek bek chun asei nawh. Ka sam sei leia ka pa’n, “Ka Naupa,Khawla’m I Um A?” a mi hung ti kha na kati em leiin, ka sam invawtir lovin, Pathienni hmangin kan khuo, Khawmawiah ka hang suoka. Ka pa’n, “I sam chu i hung invawtir an ta?”tiin a mi lo indawn a. Kei chun, “Pa, ka sam kala’n vawtir nawh. I hmu dinga a pangngaia kala hung put a nih” tiin ka dawn a. Ka pa chun,‘Hlak kha, chuonga sei khawm a la ni naw kha teh! A seia sei khan an hril a…!!” a mi tipek a.Ka lung a dam huoi el!
Ka naupa’n a sam a hla sei chu a san um dinga ringin, “Ka naupa, i sam sei thu kan lo hriet a. Lekhatiem i’n hawmthaw leia i’n vawtir hman naw ’manih annawleh pawisa i neinaw lei?” tiin ‘Telephone’-in ka zuk indawn a.Zantieng chun a nu a hung ‘phone’ a. A sam anvawtir thu a hung hril a. Kan dam huoi el! Ei nauhai sam sei dam ei natpui a, an sam invawtir dam ei dampui huoi huoi a…! Bible ei tiem hlak chun, Samson-in a sam sei a dampui a, asam vaw a thipui bawk si… A mak thei ngei!
Nu le pa’n nau ei lo hmangai dan em em hichu….! A karchang chu nauhai ta dinga nghawk um ei lo inchang hiel hlak. Nunghak tlangval ei ni laia iengmalova ei ngai hlak hai kha, nu lepa ei hei ni meu chu, a lo indang vawng ta hlak si!
Nang tiemtu dit tak, Khawla’m I Um Ve A?I nu le pa hin an hmangai ngawi ngawi che anih ti hi i ngaituo hlak am? I chungchang thua ṭhatieng an hriet leh i nu le pa imu an hnika. I chungchang thu a setieng an hriet pha, inu le pa’n imu an intuo thei ngai nawh ti hi ingaituo hlak am? Puonpha innem nekin nauhai chanchin ṭha hin zanmu intuo a sukhawi lemhlak ti hi, nau i hung nei pha, la hung hre ve’ng i tih. I nauha’n imu inhnik taka an inintir theina ding chein, i nu le pahai hi, imu inhnik takin inintir ve ta raw khai…!!Khawla’m ei um tawl aw…?
(Rengkai:April 21, 2011)
