Responsive Ad Slot

HMAR-MIZORAM INBIEKNA LE INZAWMA KA NGAIDAN

Saturday, October 7, 2017

/ Published by VIRTHLI
~ Lalramsan Hmar

Tulai Hmar hai laia Social Media le khawlai titina haia chun hot topic pakhat khawm a niin ka hriet. Nikhat lai el khan ka verther vena zawng tak el Draft MoS le Draft Sinlung Hills Council Bill, 2017 a copy semdar a um thu ka hriet a, hmu ngei tumin ka zawng char char a, mi pakhat anthawk a copy ka phone camera hmangin ka lakdawk a, ka hang tiem chun ngaituo dang khawm ka nei thei ta meu naw chu a ni deu tak! Chu ka tiemna anthawka ka i ngaituo suok le ka ngaidan hung suok chu hieng ang hi a nih.

Ei hriet seng angin Hmar People’s Convention (Democratic)/HPC(D) le Mizoram sorkar inbiekna chu a fe tluong pei a, ni khat laia an inbiekna nuhnungtak a lem khan chu a hmawr inbawk dan ding le HPC(D) cadres hai inlawi (home coming) thu chen an hril phak ta kha a nih. Ip set set loa ding chun, a tir khan chu tuta tuma inbiekna khawm hi a hma ang bawka election boruok le inzawm ni dingin ka lo ring el a; ka ring ang chu a nina chin um sienkhawm a lo ni vawng nawh ti ka hung hmusuok a, ka lawm lungril hle.



Tu mimal khawm ka ti bikna le tu theida lo dingin ka mimal ngaidan hang phawr veng ka tih. Mizorama Hmar movement hin kum 30 lai a ni ta a chu a biela mihai nekin Manipur a Hmarbiel le Tuithaphai lai hin butak khukin ei khukpui lem. A thuoitu lulawk le a chawipawl takhai khawm a biel sunga nekin hilai hmuna hin a mihriem le an hnuhma hmu ding a tamlem bawk. Thang khat (1 generation) zet ei lo buon ta a chu chuong taka danglamna le hmasawnna hmu ding a um meu naw bawk! Chu nek hman chun a hnarkeitu tienghai an zuva thla lem a; pawl pahni – Chairman pawl le President pawlin an inthe a. A ziding lem, Chairman pawl hai takngiel khawm an inphen lai le chaurek lai tak niin ka hmu. 2014-15 lai khan ring phak lo tieng (L) Malsawmkim khan boruok hung suklum thar vieu naw sienla lem chu tu ang boruok le ngirhmun hi ei tlung phak naw el thei a nih.

Malsawmkim boruok hung suk tang thar le inruolin a lukhaitu tak Pu Ropui le a rawihai mi pahni-in man an tuok nghal a; case a sawm tel inawrtir nghal a ni a, a sawmhni tel inawrtir pei dinga inbuotsai sa a um an ni thu an hril ka hriet bawk. Anni hai hma khawmin cadres mi iemanizat man le Jaila khum an ni a. Chu lai zing chun a Chairman tak Pu Zosangber hriselna a thlahnuoia, a nuom angin milai salai an zel the ta nawn nghal bawk. A thuoitu danghai chu chuong taka thothang tha le mi keikhawmtu ding an tam nawh. Tuithaphai laia Anti Tribal 3 Bills buoi lai lem khan chu mi kut an tuor nawna chiterek cho a ni kha. A phir khingtienga mi President pawl chanchin ruok chu ka hriet tam nawh. HCLF thuoituhaiin hma lain theitawp an suo thu ka hriet a chu a rasuok ka hriet tam nawh. Chuong sa khawma Mizoram sorkarin inbie dinga a la hung fiela titak deua a lan biekpui hi mak ka ti lai zingin lawmum ka ti a nih. An inbiekna hmasataka, ‘Inunauna le inringzo tawnnaa inbiekna hi nei a nih’, an ti kha a tak ngeia an suklang a ni el thei. Ei ti dea chu Hmarhai hi Mizo-na le Mizoram le hin chu insiehrang thei tak tak ding ei ni naw ie.

HPC movement hung intan dan chie kha ka hriet tam naw a, Hmar nunghak-tlangval MAP haiin an vuokhliem Rengkai Community Hall an hung phurtlung lai le hun sawtnawtea Hmar lai cho ni lovin Churachandpur district popo a dengsuok nghal dan hai dam kha chu ka hriet chieng ve kher el. Ei lo inhnikna a ni naw leiin 1994 Accord le thildang ka hriet tam nawa chu a hnung peia a kakhawk, Hmar le Hmar kara thisen insuona le sapela inpel tuona le a karpoa mithi ruong hmu le vui an ni danhai kha chu ka hriet. A hnung peia ka hung hriet belsa lem chu, Mizorama Hmar haiin 6th Schedule kha phu hlie hlie’n ei lo inngaia chu midang-hnam dang le Mizoram sorkar khan chu phu a mi lo ti pek naw thu a nih. Hmar pasaltha, Martyrs ei tihai khawm kha sorkar sipai hai kuta thi ni lovin eini le eini kut luma thi ei tam lem a. Martyrs ei hrilfie dan le in pek dan khawm a saiinsa nuoi bawk.

Mizorama hin ei unau Lai, Mara le unau ni chie lo, Chakma hai khawmin ADC an nei tho a, eini khawmin ei nei ve a awm ei tia chu anni hai hi Mizoram sorkar pek ni lovin Mizoram in UT a hmu le inruola central sorkarin a hung pek an lo ni a. Tuhin chu Mizoram sorkar le Mizo bikhai hin ADC thar dang chu an remti ta naw hulhuol thu hril a tam a; a um tasa khawm sukbo nuom an tam thu hril a tam bawk. State sorkar cheltuhaiin lo nuom tereng sien khawm, YMA, MZP le Synod chenin thiphuhaka an do let ding a chiengsa a ni leiin ieng party/sorkar khawmin Hmar ADC hi an inpiengtir tum naw a ni el thei.

A hmadawmtuhai le a mipui mimir-in ‘Sixth Schedule hnuoia ADC naw chu’ tiin thang khaw ngat ngat inla khawvel umsung hmu si naw inla a biel mipuihaiin that pha nekin an siet pha ngei ngei ring a um. Tuithaphai, Aizawl le Delhi tlang le ralkhat anthawka bawraw gawp theta boruoka inropui ei bawl lai demand area sunga umhai harsa ngawi ngawiin an um ti hrietsa a tha. Pu Laldenga le a rawihai khan ‘Independent naw chu’ tiin bei ngar ngar hai sien vawisun hin an pawl le a thuoitu le a sipai lubawk hai ngirhmun ding hril an tak khawp el. Insang nekin inhnuoi tienga um an ni ring a um lem hman hman.

Ei hmu phak naw leia hril hnuol angin ngai nawng ei tiu: Sixth Schedule in Mizoram a Hmar culture, literature, pipu nun le identity mi humhim pekin a mi dawmsang tak tak chie di’m ti khawm ngaituo tham a nih. Lusei tawng thiem naw inlauna le milai-salaia tlaktlum naw inlauna leia mani piengpui tawng neka a ram tawng ngaina a, mani nau le tehai chen khawm Hmar tawnga bie ngam lo ei tam em an nawm. Chuong mihai chu a state sunga pieng le seilien nekin a puo tienga inthawka inpemlut hai lai an la tam lem nawk nghal.

Khawvel Indopui I & II khawm indona field ni lovin table-a suktawp a nih. Silai le ramhnuoia anthawka Hmar demand khawm hi inbiekna dawkan anthawka relfel chi a nih. Khawvel lienlem ei en chun silai le tharum hmanga political demand neihai hi a thawfu nekin a thawfu naw an tam lem dei. ADC le state pieng hun chu 1960-70 lai kha a ni tah a, tu hi chu mimal le sungkuo tinhai fak le dawn, sum le pai le naupang inchukna thila inruolsiekna hun a ni tah. Ei bul hnai el a um ei unau Naga hai khawm hi a thu chun an inhantaw raka chu a tawpa India sorkar le an inremna ding hi chu an duthusam a ni ring a um nawh. Anni hai le in tekhi ding chun eini chu ei la nep thlawk thlawk khawp el.

HPC movement kha thawklekhatin Cachar, Halflong, Aizawl le Manipur a dapsuok nghal a; sienkhawm, a hnam zawnga ei themthiemna zawng a ni naw lei mani ding, sawtnawte kar ei buon le ei beihrawn tak ding theinghilin mani le mani ei insuot tan nghal el a. Sorkarin mi simbu dawiin 1994 khan ei inlungruoltlangna ni chie lovin inremna a mi siem pui el kha a nih. 1994 Accord thu a khan eini le eini chu indik lema ei inhril ding chu a ni ngei. Sorkar kha a thutiema ringumlo angin ei intum a, Mizoram sorkar khawmin HPC kha a thutiema ringumlo le a silai nei po khawm inlawipui lo ti velah min tum ve tho mei a tih. Khalai huna thuoituhai khan ngaituona seitak an lo nei ni mei a tih, a hnung meta HPC(D) hi a pieng pap el.

1994 Accord rasuok hmasatak chu Sinlung Hills Development Council (SHDC) a nia, kum 20 chuong hnungah a biel hi ieng ang charin am a ‘develop’ ti chu a biela umhaiin hrie tak an tih. A puo tienga mihai chun a ‘Chairman seat’ hi Mizoram sorkarna cheltuhaiin an nuom nuom an inthungtir ti bak chu hril le hriet ding ei hau nawh. An budget chu Tuivai vadunga leilak pakhat bawlna ding khawma huntawk lo an ti bawk.

Inbiekna nuhnungtaka ‘draft’ Sinlung Hills Council Bill kha dan hrie mi (legal experts) haiin hril ding hau mei an ta, minaran mithmuah chu a tha huntawk tho niin ka hriet. Powers & Functions hi 6th Schedule provision hnuoia mihai le a danglamna a um meu nawa, Manipur ADC nek deiin umzie a nei lem niin ka hmu tlat. 1994 Accord-in SHDC chu a biel sunga development program hai enkaitu (overseer) ang choa a sie lai SHC ruok chu ama le ama budget insiemtheina a nei ding thu le chu budget chu Mizoram state sorkarin a ‘pawmpui’ ding thu inchuon a nih. Chu bakah chun a biel sunga dinga state sorkar proposal pangngai hai a ennawnin a siem that thei ding thu a la um nawk a. Chuong hai po neka poimaw lem chu, tam sien tlawm sien, SHC in a biel sunga sie (fees/taxes) a dawl/khawn thei ding thu hi a nih. Hi hin thuneina insang a nei zie a suklang a nih. ‘Autonomous’ ti thumal a umnaw hrim hrima mei a nih.

Titak ema chu 6th Schedule hnuoia umhai khawm a lungawi hmak an um chuong nawh. Chu lei tak chu ni mei a tih, Lai, Mara le Chakma haiin ‘Direct Funding’ an sopui an sopui. 6th Schedule provision-a lungawilo leiin Dimasa le Karbi hai khawm ralthuom chelekin an la bei a, 6th Schedule laia a ngirhmun insangtak, Bodo hai khoma ‘full statehood’ an la ngen tho tho a nih. Riruong meka um Sinlung Hills Council a hin Council Member 12 (sawmpahni) ei neihai kha a hmasatakin Hmar vawng an ni phawt ding a na; Hmar tawngin ro rel an ta, Hmar tawngin an rorel khawm an zieklut ding a nih. Anni hai hin an thuneina le ngirhmun anthawk ei culture, literature le pipu nun hai sukhring, sukvul le sukhmasawnn ding theitawpa hma an lak theina kawt lientak hawngpek ei ni ka beisei.

Tulai hnai el khan Sinlung Hills Accord Implementation Demand Committee in Gauhati High Court-a PIL an thelut le inzawmin High Court Order pakhat a chun, 1994 MoS, para 5.1-a inchuon chu kum khat sunga sukpuitling dingin Mizoram sorkar anhriettir thu ei hmu. HPC(D) hi 1994 Accord-a lungawilo leia um/indin a ni a; Hi thu hi a bengkhawn der naw khawmin thil mak danglam ni naw nih. MoS hi ‘legal document’ a tling zo le zo naw thu chu thudang nisien, hi order hi Mizoram sorkar hin lo thafantakin a sukpuitling chu beisei naw phawt inla a hadam thlak ta hmel. Oder a khan Hmar medium school kha khawlai khuo khuo am hawng ding, Zirtirtu ding le an hlaw ding le, an qualification dinghai mumal takin a hril nawh. Hmar medium hmang hi Manipur le Assam a hai Class VIII chen sorkarin a mi phal peka chu English Medium ei dit seng leiin a um naw ang thuk a ni ta a. Mizoram a khawm ‘Mizo/Lusei medium’ thlang lem school thingtlang a khawm an um ta nawh. Chuong ang laia, Sinlung Hills area laia Hmar medium ei zuk tan thar ding chu hmasawnna am hnungtawlna hril a harsa hmel khawp el. Ei piengpui einu tawng ngei ngei, eini le eini thahnemngainaa ei inchuk khawm nilo, court order leia ei hang inchuk el ding khawm chu ngaituo a suksei bawk. ‘Court order’ ang vela inthawluina nekin ei nuom le tum tak taka, thil awm le pawimaw nia ei ngai chun, eini le eini’n a lampui zawng thalem ngei ngei a tih.

Chun, kha order kha sorkarin lo sukpuitling ta naw sien, CM, Education Minister or Chief Secy hai court-in lungin (Jail) ah a khum el ring a um nawa; chu nek chun, chuonga hmingsietna le tuorhla khawp thil a tlung thei dinga a hriet chun, sorkar chun aikawtawp thang a ‘appeal’ nawk ring a um bawk. Mizorama hin, 'Hmar-Hmar' ei ti dea chu a biel sunga tak khawm a tawng hmang le hrie le thiem tum ei tam nawh. Khaw thenkhata ICI/EFCI kohran a um leia Hmar tawng hi la dam tawk tawk chau a nih, ti inla inkhel taluo naw nih. Primary school a a nekin mimal thahnemngai zuol le sorkar thangruolin College changtlung tawktak dam indin nisien, chu taka chun systematic deuin Hmar tawng sukhmasawn dan ding rel lem inla umzie ei nei lem el thei.

1994 Accord hrilmawitu thenkhatin, Mizoram sorkarin HPC Demand area chu 6th Schedule hnuoia humhal a ni theina dingin hma a lak ding ti kha inngup mutin an la changchawi zing bawk. Kum 23 sung iengkhom hi thu le inzawma hmalakna hmu le hriet um lo a na; kum 23 dang hnungah khawm a um naw el thei. Chun, hi thu hi, a ‘main’ para khom nilo, ‘others matter’ sunga sie a ni anthawk hin inremna thuthlung ziektuhai ngaiah a poimawtak naw zie a suklang chieng hle niin ka ngai. Chun, a thuziek hi chik taka en chun, ‘HPC demand area chauh’ ti lovin “and other non-Schedule” a ti kher leiin Lai, Mara le Chakma biel ti lo chu Mizoram state pumpui a huomsa a nih. Mizoram pumpui hi 6th Schedule hnuoia sie lem dinga rawtna a um thu hi mitin hriet a nih. A ieng po khawm nisien, ei renga ei dam tlang lem theina ding a ni phawt chun, tuta ‘draft Bill’ a hin 1994 Accord-a para/point thenkhat hi la thunlut sa nisien pawi dingin a lan lang nawh. Hi thu le inzawm hin Hmar Inpui pawimawna ziek meuin insangtaka sie a ni thoa.

A tawpna tienga thu ka la zuk belsa nuom zawk chu ei Tlangval, ei hnam sipaihai ngirhmun hi a nih. A iengti le iengti lei mani ding tuta ei hril mek pawlhai hi Hmar hnam sipai bika pawm le Hmar Inpui in a hrietpuihai an nia, Inbieknaa dinga palaihai fe suok ding tawma HCLF hminga ordained Pastorhaiin uniform hak ngeia an lu chunga kut innghata tawngtaina an hang nei pek ngat dam hin kei le mi tamtak lungril a tawk a nih. Inbiekna report hai Hmar mipui popo hrieta pe naw hai sienkhawm hnam thuoitu le pawimaw chinhai kuomah chu an pek thu le thurawn lakna dinga inkhawmhai khawm hmun tum tumah an nei thu ei lo hrietsawng ve bawk.

Chuong lai zing chun, an nitin khawsakna le fak le dawn an inzawngna hi mitinin ei hmu khumkhel ni deuin ka hmu thar bawk. Boruok le tui chauh ringa an cadre hai le nuhmei le nauhai chawm thei an ni naw zie ei hriet senga. Pawl thenkhat angin mipui lai a thla bia percent an dawl hriet a ni nawa; Election laia sum le pai tlawmte te an hmu thu le contract an lak hai lem chu a khawvel fed a ni lem tah. Sum le pai tieng an hnienghnar rak nawa chu Mizoram, Manipur le Assam-ah hnam hminga political demand ei nei ahai chu anni hming hmang a ni ang lawi si a nih. Mizorama an mawphurna le phurrik hi a thatakpa le duthusam ni naw sienkhawm hang thinthla met hai sien chu Manipur le Assam tieng ei in concentrate thei lem met ring a um. Manipur a ngat lem chu eini neka lien le chunghnung lemhai chepdena kara um mei mei ei la nih. Pherzawl District puitlingna ding hlak kum sawt thil a la ni nawk a.

Tuta ei hril mek hai hi a hnam pum huopa civil society le kohranhai khawma an hrietpui le pawmpui an ni a; an thu fepui le thuthlukna mimal zawnga lo soisel le pawmnaw ringawt chu hnam kalchawina dodaltu ni thei dan a um ding a nih. Ralkanga inthawka an thiemnawna hmu a, a hmun le hmaisana hril ngam si lo chu hrillo le umhmun kunga Facebook, WhatsApp, etc hai lo inhawk pum pum in umzie um naw nih. Mizorama Hmar political movement le inzawm hin tha le zung, sum le pai le hun iengzat chie am ei seng ta tihai khawm mani le mani inen thar inla a pawina nei der naw nih. HPC(D) a hin HMAR a um leia ei lo inti chongpu hlur a ni chun a tha tho. Nakie hin ei inrimpui lo sik tal tum mei mei dam lo ni pal ei tih ti chu inlau a um tho.

Ei hnam thuoitu le palaihai hin ei aiaw dingin ringzo um tawk niin kei chun ka hriet. Hmar Inpui inrawinaa ‘Draft MoS le Draft SHC Bill, 2017’ la entlang a, la siem that met met theina ding kawt Mizoram sorkar le an la hung hawng dam hin a varthlak hle niin ka hmu a; Pathienin hrietna le varna tha a pek pei ka nuom a, ka tawngtaipui bawk.

Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate