Speech delivered by Dr. Chaltonlien Amo at the 55th HSA General Assembly 2016

 Speech delivered by Dr. Chaltonlien Amo at the 55th Hmar Students’ Association General Assembly 2016 at Muolhoi, Haflong, N.C Hills, Assam, on January 29, 2016 

~ Dr. Chaltonlien Amo

Ram le hnam ta dinga ka thawpui inza um tak tak hai, Hnam thuoituhai, Shri Niranjan Hojai, H/CEM, Vice-Chairman (ADCC), EM le Council Members CCpur le NC Hills hai, President (HI), Church leaderhai, Ka ditsak Hmar studenthai, nu le pa le Nunghak-tlangvalhai, ka ruolhai, Sawrkar tienga officerhai, Press le Media tienga ruolhai, Assembly Choirs le vawisuna HSA 55^th Gen.Assembly hmang dinga hmun hla le hnaia inthawka hunghai popo le abiktakin Muolhoi khuo mipuihai le HSA thuoituhai- inrengin ditsakna chibai ka buk cheu.

Hmar Students’ Assn. 55^th Gen. Assembly programa thang dinga fiela ka um hi inmi ditsakna a ka ngai leiin ka ngai pawimaw hle a, thang ve tal ka tuma. Ka hung thang theia, ka hun ka hung hmang thei bawk leiin ka lawma, HSA thuoituhai le Gen.Assembly Organising Committee kuomah ka lawm thu ka hril.

Haflong le Muolhoi hi kum 1984 khan ka nuhmei leh kan hung sira, chu zo ah HNU hotuhai leh a hawnin kan hung sir nawka. Kum 2003 laia Unau hilai rammihai le inhrietthiemnawna a umlai khan kei khawm theitawpin hma ka laka, L.K.Advani, Home Minister, Minister of State (Home), Tarun Gogoi, Assam CM vawithumlai le G.C.Langthasa, Assam Minister hai kan hmupuia. Haflong khawm hung sir tumin tuta Assam Chief Minister la ni zing Shri Tarun Gogoi leh Helicopterin Gauhati a inthawk kan hung vuong suoka, Haflong chunglai ruo le thlipui a nasa taluo leiin tum thei lovin Gauhati tieng kan vuong kir nawk hlawla, kum 20 deu thaw liem ta a ka hung sir kha tuhin ka hung sun zawm nawk chau a nih. Ruoltha le hmelhriet le kan khuo, Vangaitlang tieng mi tam tak umna hmun a ni leiin ka ngaina hle bawka, HSA hai zarin tuhin hilai hmun ka hung sir thei hi lawm um le vangnei kan ti hle a nih. Muolhawi khuo khawm hma nasatakin a lo sawna.

Vawisun hin ka hril nuom tamtak ka hril sengnawding a nia, thenkhat chau hang hril kata-subject bik pek ka ni chuong naw bawka: hieng chen rama hung chu hrilnuom alo tam deu khawma inhriet thiema ting ei ta- Politics chu hril nawng kata, Studenthai infuina thu ruok chu ka thei tawpin hril ka tih.

Ka chanchin tawite hang hril hmasa lang- HSA a hin thahnemngai taka lo thang ve hlak ka nia. Imphal Branch ah kum 1977 bawrlai khan term hni Presidenta thlang ka ni vea, Shilong Br. le Gen.Hq.a hai khawm Office bearer sin ka lo chel ve hlaka. Chuonglai hun dam ka zuk ngaituo kira khawsawt um ka ti ngei el.

1.HSA hi ei hnam pum huop Organization, thienghlim, neutral le non-political organization a nia. Thienghlim taka ei hmang zawmpei nuom a um. MP, MLA, MDC le a dang dang electionhai leia HSA hi suk hmingsiet ngai derlo ding a nih. Ei hnam politics ruok chu thei-pa-tawpa sunzawm zingin.

 

2.HSAhi iemana ti ei hriet senga, HSA hi studenthai ta dinga leadership trainingna pawimaw tak a niha. Tuta HSA thuoituhai hi nakie le ei hnam thuoitu dinghai in ni leiin var le fimkhur takin in leadershipnahai hi hung hmang pei unla, Inkhawmpuina le thuhrilnahai ah mihai an nina ang peia lo lawmlut dan le  seat arrangement dan hre hlak unla, Protocol le VIP le hotuhai address danhai khawm hre unla. Ei program siem dan le Halla ei thung le arrangement dana hai hin mihaiin ei standard an min khi hlak a nih. Keini Politician/Public leaderhai chun mipuia inthawk thilpek iengkhawm kan beisei ngai nawha. Ieng am asan siemin thilpek hi peng ka ta aw..ti hi kan ngaituo lema. Inkhawm changhin Seat/Chair a hmasa tieng kan chang chun kan lung a awi em em hlak a nih tihai hi lo hrie unla. (Kan lungril ka zuk hril suok an ta ie).

In senior leaderhai, tuta MLA, EM, MDC/Autonomous Council Memberhai hi la hung er amani la hung khing nghal naw unla. Annihaia inthawkin hung inchuk tum unla. Indikna le tumrunahai nei tlat unla. Thu khel le thudik hrietchieng phawt hnungah ngaidan hril hlak unla. Ei ram le ei hnam ta dinga mani sinhai thlakhla lova maksan ngam khawpa lo inpe hmasahai chu thudik hre si lovin lo la dem el ngai naw unla, ram le hnam ta dinga an thil thaw thathai dam lawmpui na chang hre hlak unla. Chuong ang bawkin nangni khawm in inpek zona le in thilthaw that leiin mihai inpak le lawm in hlaw hlak ding a nih. Student (Inchuklai) inla ni sung chu in inchukna taima takin la thaw tang tang unla. Zu dawn le dam zing sia damdawi fak ching ngai naw bawk unla. In lekha tiemlai Mise le Nunghak-Tlangval lekhathawn chawk buoi theiin um naw unla, Ngaizawng nei inhmaw naw unla, insum hram-hram unla, mihaiin hmusit deu hleka tulai BA, tulai MA an ti ding cheu nuom naw unla. In-inchuk zova, thangna a awmtawk bek in nei hma chu nuhmei-pasal innei tum naw bawk unla, Nuhmei man ding inhlaw dawk hma chu nuhmei nei tum naw ro. Office ah thawktu ei tlawm ta luo, office haia kut le ke, nakawr ding thawktu, ansang tam anhnuoi tam ei mamaw rawn hle a nih.

Kei khawm ka lekha inchuklai -a luck naw pawl ka ni bik nawh. Nunghak lekhathawn khawm ka hmu rawn ve tho. Kan sum tawk tawka, chuongsa khawm chun tulai MBBS an ti chu ka zo thei hrama, kum 33 zet kan sum hnungin nuhmei ka nei chau a nih. Vawisun hin HSAhai khawm taima ding le insum hram hram dingin kan fui cheua, lekha mawl inhnik ro.

3.Hienglai zing hin in hriet tlat dinga ka dit chu- Mi thenkhatin Hmarhai ei chauin ei tlahnuoi deu deu an ti hlak:

Hmarhai hin hma ei sawn am annawleh tlakhnuoi tieng ei pan am ? ti thu hi la hang hril hmasa phawt ei tih:

(1)  Hmarhai hin hma ei sawn hle a nih. Tlakhnuoi tieng ei pan nawha, kaisang tieng ei pan pei a nih.

(2) Inhril chau le inhril rieng-in-ko ching ngai naw mei niu.

(3) Unau Luseihai hmana-“Mizo kan nih, kan hmel a tha”an ti ngama.

(4) Ei ni khawm-

*Officer hlak ei pung deu deu, khawpui tinah Govt. le Private/Co. hai ah thawkna nei ei tam. Hmar MIL hlak BA chen Manipur le Assam ah ei nei tah.M.A.chena ding ei ngaituo mek bawk a nih.

*Delhi/Guwahati/Bangalor/Bombay/Kolkata/Impl/Aizawl/Silchar/Haflong/Muolhoi/Churachandpur khawpuihaiah In (Buildings), Motor le Car nei thei hlak ei tam.

*Ei ram thingtlang khuohai ah Motor tlung theina lampui hlak a tam tah

*Ei tlangram khuohaia chen khawm TV/Tape Record/ Video player/ CD player/ Computers /Mobile a sip zo tah

*Tlangram khuohaiah khawm Motor, Car, Truck nei thei ei tam

*Inchei dan dress hai khawm ruol ei ban, ei chang kang taluo.

Hienghai popoa inthawk khawm hin hma ei sawn zie an lang hi.

Nisienlakhawm ei la dittawk nawha, nasa nawk zuola ei thilpek dawngna zawnghai hmangin hma la nawk zuol ei tiu- ei lan thang pei ding a na, hma ei sawn pei ding a nih.

(5) Mani inringzona/Self confidence nei tlat ding, Inferiority complex nei ngailo ding, pur-in-zur zawnga tawng ching naw mei niu.

(6) Ei ni sung Indem le inhril siet khawm ching ngai naw mei niu- Tuta tuma ei Gen.Assembly khawm hi ei thu hril le ngaithlakhai a thahai po tinpui seng ei tiua, a tha nawhai ruok chu hril sawng dal ei tiu. Ei ni rawi chu mi thuhril suol inchan dam ei ching hlak hi. Ka thuhril suol inchan kar tukhawm hin lo um rawi naw ti niu am.

(7) In it-thik ching lovin inpak le inlawm intuo ching ei tiu.

4.Hnam politics: thu hang hril kai dep inla, ei hnam politics khelna a hin Pathien thu leh thaw tlang ei tiu ka ti nuom a nih. Hnam le ram Politics kheltuhai le electiona tlinghai hi Pathien thu le inkal zawnga, Setan dit dana khawsa el ding angah mi tamtak ngaidan, abikin Kohran thuoituhai lai a um deu nisien a hawi hlaka, a lo um chun ngaidan indiklo ning a tih. Politics khelna leiin Pathien nghatsan ding ei ni nawh. Political fielda umhai, MP /MLA/MDChai Pathien ram an inhnik/an invawi sa ve lei elin ei ram le biel mipuihaiin ei bahla pha ding angah ngai bawk naw mei niu. Ringna a ei entawn le hmathuoitu Israelhai khawm Hmar hnam ang ela chier-inthluok hlak, an suol leia Pathien in a hrem zing zing, an suol an sima Pathien tieng an bêl nawk hlak. Tumkhat lem chu Pathienin Mosie kuomah “ hieng mihai hi ka en rên rêna hnam kaw-maw tak an nih, an ni suk bohmang ding le vân khup hnuoia inthawka an hming thai hmang dingin ka law-law hang lâwng ka tih” a ti hiel a ni khah (Deut.9:13-14).

Chuong ang bawkin, ei ni Hmarhai khawm ei um dan le ching danhai ngun takin in ngaituo thar ei tiu. Pathienin Mosie kuoma Israelhai a ti pek ang hin Hmarhai khawm mi ti ve rawi a tih.

5.Ka ngaituona a sip rawp hlak chu - Ei Hnam thuoituhai, Organization hran hrana thuoituhai ei suong, an tlawmngaina ei lawm. Amiruokchu, Pathien nau kristienhai thaw dinga thalo zu dawn le inrui ching ei tam ta a. Hnam innghatna an nih, a mawi naw chau nilovin taksa khawmin a thaw hla. Inza umin um hai sien, nungchang, umdan, Physical le dress infit tâwk takin um hlak hai sien. Leader an ni ang hrimin in control hai sien ei nuom. Dawnlo dingin ka khap thei nawh, a hun le hmun le a huntawk hrehai sien ka tina lem a nih. Kei khawm Zu dawn/inrui, Kuva, Kghaini, hmuom le hawphai kan sum(control) thei chun nangni studenthai lem chun thaw ngai naw ro.

Chuongang bawkin tulaia Hmar studenthai khawm ka ti cheu a nih. Leaders in nia, hnam thuoitu in nih ti theinghil ngai naw ro. 

 Kohran thuoituhai khawm ei mipuihai thuoitu in nih. Pathien hmai intawna  be phak hlak anga kan ngai cheu in nih. Hnam thuoituhai le HSAthuoituhai nasa takin tawngtai pêk hlak ro. Kan thawsuol le relsuol a um chun in mi tawngtai pek tlawm lei a nih ting kan ta, kan intum el ding cheu a nih. Ei mipuihai thuhmun, ei indangna chu-1) Kohran thuoituhai chu hnuoihnunglem, tlawmlem keini politician chu chunghnunglem, hratlem tum (2) Kohran thuoitu chu mihai inza hlaw, Politician chu mihai dem hlaw (3) Kohran thuoitu thu chu min an awia, politician thuhril chu an sawisela, (4) Kohran thuoitu malsawmna dawng chu pe nuomtu an tam keini chu pek le thangpui tul an tam.

6. Kei khawm  ei hnam Represntative ka ni ang hrimin, ei hnam le mipui tamtak innghatna ka ni ve thoa. Ka ngaituo suol le ka rêl fûknaw leia thil pawi thei um a ta, ka ngaituo dik le rêl fûk leia ei ram le mipui ta dinga tha um thei bawk a tih. Relsuol/thawsuol kan inlaua Pathien kuomah thei tâwpin kan tawngtai hlaka. Kan tawngtaina Pathien dawntlak ni ngei dingin kan tum bawk hlak a nih. In mi tawngtai pui kan tûl zing hlak.

Ka tawngtaina tawite hang hril vak ka tih:

“Aw Lalpa, kei, ieng thawtheilo, umlo in umtir thei bawklo, mihaiin an mi ring êm êm a, an thil beisei 100 % ka pêk thei naw leh an lung a sen hlak si. Pathien nang iengkim thawthei, umlo khawm in umtir theitu chun ka hnina che hi min hlawtling tir tala, ka mipuihai in an mi hriet thiem thei ta nawh”, ka ti hlak. Ka tupa Awikung ve thung chun hieng hin a lo ti ve nawka, a tha ang reng- “Pathien iengkim thawtheitu kuomah ka tawngtaia, 25% khawm ka hlawtling ngai nawh, ka pu Tawn, iengkim thaw thei khawm nilo, kei a ang bawka mihriem ve el, ka thil hni 100% ka hlawting naw leia ka lo lungsen chu ka thawsuol der a nih” tiin.

Iengpo khawm nisien, thaw thei hau le hau naw chu thu dang nisienla, Pu L.Tawna chun “mi chanchin ei hril leh mi ei dem hlak, mani chanchin ei hrila a tha tak, hril tham a um bawk sia” a ti ka la hriet zinga.

Ka chanchin lem chu hriltham um naw nia, ana chu tlawmte chau hang hril ka tih- Ka hrietsuol naw chun, Hmarhai MLA neisun ka nia. Inta ka nia, ka mihai in nih. Chuleiin,

Ei hnam representtu ka ni ang hrimin, mihailai inzapui um dingin um ka tum ngai nawha. Progrm. le function neina le inkhawmna hmuna hai Hnam dang MLAhai neka a nal tak, a fel tak le a smart tak ni ka tum hlak.

Ka Boss Chief Minister le inhmua thil kan hril tlang ding pha lem chu a nal thei pa tawp le a mi ngaisang dinga ka ring ang takin kan chei hlak a nih. Ka hril nasan chu, nangni HSAhai khawm mi hnamhai lai inzapui um lova um, tum tlat hlak unla, in tawngbau le in in-cheina (dress)thuom khan VIP/mi lungril inhne(convinced) hlak ding a nih, ti ka hril nuom lei a nih.

Chuleiin, ei ni khawm Thang-har thar a hun. Baak chu ei la nei, tuta ei thaw le ngaituo ding chu – Pathienin, ei entawn Isrelhai kuoma “ Hi tlânga hin in um sâwt tawk tah a, insawn ta unla” a ti ang khan tuta ei hnam ngirhmun, Inremnawna le Inhrilsiet ei chingnahai hi in sawn san ta’ng ei tiua, Ram le hnam ta dinga hringna chân khawm huoma hma latu, ei ngaisang em emhai khawm, Ngaidan-ditdan le Hmalakdân khawm in ang tawl thei sien ei nuom a nih.

7. A nuhnungtaka dingin:Thurawn (Suggestion) tlawmte chau ngaituo zui tha ei ti dim ?

Ei hnam hmasawnna ding chun ( Education) Inchûkna tienga hma ei lak uor a tul a nih. Chu ding chun hieng ang hin ka ngaituo hlak-

1) Games & Sports a tha hle laiin ei naupanghai hi Inchûkna, thiemna tieng uor lem inla. Subject tha tak takhai siemin Debate competition, General Knowledge inruolsiekna, Pannel Discussion le Seminarhai huoihawt uorin ei mithiem hmun hran hrana umhaiin an hun âwl chang hun hung hmangpui hlakhai sienla, ei tangkai pui hle ka ring. 

2) Naupang thiem thei si, harsatna leia inchuk zawm theilohai thangpui dan lampui (policy) siem suok thei nisien thil tha tak nîng a tih.

3) Mani sin senga ringumna le taimakna hi hlawtlingna ding chun a pawimaw tak a nia. Inchukna tieng ei ngai pawimaw em leiin ei School zirtirtuhai hei ti bik deu eita, Mani school kaina hmuna kai ngailo chun naupang lekha an chuktir nawh tina a nia. Naupang lekha thiem bawklo ding, zirtirtu khawm a sin thawlova hlaw lak lak el chu Pathien le Kohranhai ngaidan chu hrillo, Setan khawma lawm lawmah a ti el naw dim a ni ? Christien nina le kohran thuoituhai suk lawm tumna leiin sawma-pakhat hang pe sienla, Pathienin “hi hi i sin thaw hlawa inthawk a ni” ? tiin hang indawn sien ieng tin am dawn a ti aw ?? Sawma-pakhat ei pekhai hi ei sin thaw hlawa inthawk ngei nisien ei tina a ni chu.

4)Inchuklai (Students) hai khawm hlawtling ding chun Tumruna le Taimakna a pawimaw em em a nih.

5)Ram le hnam ta dinga thingamhai ei ngaisang em em, ram le hnam ta dingin  damsawt tum seng ei tiu.

8. Ka experience pakhat la hang hrilsa lang - Ei ni le tekhi thu ni lovin entawn tlaka ka ngai leiin United Kingdom mihai ka zu hmu phak ve tawk a ni leiin ka hril nuoma –

In hnar ding an nei nawh, an mamawhai an nei vawng amani ti dingin a um. An siemtu Pathien an mamaw ta naw hiel a mani ti ding khawpin an hausa tâwla, sakhuona ngaisaklo an tam ta hle. Mi iemani zat zet kan dawnhai chun ‘Sakhuo ka nei nawh’ an ti hlawl ela, mak le rapthlak ka ti ngei. Indikna, ringumna le taimakna ruok chu an kawl tlat ti hriet thei a nih. An pi le puhai chu Kristien hrat tak an lo nih ti chu an hriet tawla, Pathien inzana lientak chu an nei zing thoa. An sinhai ah an ringumin an taima em em bawka. An hnam thuoitu le Sipai hotuhai an ngaisanga. Ka hmu phâk chin – Wales, England & Scotland ramahai Biekin 10 neka tamah bang le tuongahai an hnam thuoituhai lungdaw an tlar khep khup bawka. An hnam Flags Biekinahai an tar fer fur bawka. Pathien rama rawngbawltuhai le an hnam thuoituhai an thangkawp tlat hlak zie a suk langa. Ka ngaisang tawp.

Ei ni khawm, ei hnam sunga Political party tum tum lai hin Inthuruol tawp ti hi thil harsa angin inlang sien khawm, Kohran thuoituhai le hnam thuoituhai le Hmar Students’ Assn. thuoituhai lai beka hin thurawn inpek tuo le thawtlang- thangtlang tlat ding ei ni ti ka hril nuom a nih. Chuong a ni chun ei hnam hin hma sawnin,anthang hrat pei ka ringa, ka beisei tlat bawk a nih.

Tuta tuma ding chun ka hril thei tawk lo ni ta sien,

Ka lawm ngawt el. Ei inhmu nawk hma poa dingin inrengin mangtha le chibai.

Hmar Students’ Association Dam zing raw se.