Anna
Jarvis hmalâkna zâra ‘Mothers Day’ hmang tana a um chu tha tiin, Grace Golden
Clayton hmalâknain ‘Fathers Day’ hi July ni 5, 1908 khan, Fairmounth, West
Verginia (America) rama Williams Memorial Methodist Episcopal Church South,
(United Methodist Church tia hriet)-ah hmang tanin a lo um a. Tuhin chu, India
ram kilkhâwr, ei ni tribal kerai sekhai chêngna rama khawm, kum tina June
Châwlni vawi 3-na pei chu ‘Pahai Ni’-a hmang a hung ni ve tah. Tukuma ding chun
ei leihnuoi planet calendar a, 2015 sûnga ni sâwt ni tak (June 21) hi, Pahai
Ni-in ei lo hmang ve a nih.
Khawvêla
‘institution’ inbultak le pawimawtak chu ‘sûngkuo’ (Family) hi a nih a. Sûngkuo
lu le pawimaw tak chu PA a nih ti hi tiemtu tûkhawma ei inphat ring a um nawh.
Pa chu sûngkuo-ah hotu (head) a ni ang bawkin, ei society sûnga kohranhai le
khawtlâng inthuoina kawnga khawm ‘Pa’ (pasal) chu hotu le thuoitu an nihlak.
Chu umzie chu, sûngkuo, kohran le khawtlângah Pathien chun A mihai chu pahai
hmangin a thuoi ti thei ei tih. Nauhai ta dingin NU hmangaina hi a hluin a’n
sâng a, sûngkuoa PA ngirhmun ruok hi chu, Pathien sika ngîr a ni leiin a ropui
a nih.
Sûngkuo,
kohran le khawtlânga ‘pa’ ngîrhmun le a pawimawna, nauhai chun an thu zâwma
inzâ ding an nizie thu ziek dinga ka’n tintuo mêk lai, ‘pasal thang lova nuhmei
a uiret thei naw lai a, Bible-in nuhmei uiret chanchin chauh hril a, a uiretpui
pasal uiret thu hril a ni ngai naw hi, ieng lei am ni’ng a tih aw ?” ti thu hi
ka lungrilah a hung lût a. Keima tâwk tâwka nasa taka ka ngaituo a, ka sui
hnung chun hieng ang hin ngaidân ka têthlûk tah a. “Pasal hi sûngkuoa hotu,
Pathien sika ngîr a nih a. Pathien chu a uire ve ngai naw leiin, Ama sika ngîr
sûngkuo hotu pasal chu hnuoi dânah lo uire ve sien khawm; Bible hin chu pasal
uire thu hi chu a hril ve naw ni’ng a tih,” ka ti tah a. Chu thu chu kohran
thuoitu le hotuhaiin lo ngaimâw lêm naw hai sien. A biblical naw vieu khawm a
ni thei, keima mimâwl suongtuona ve mei mei a ni chu.
Lal
David-in Uria nuhmei Betsebi a uiretpui tum khawm khan, zâwlnei Nathan khan
David kuomah ‘I uire a’ ti lovin, ‘Uria nuhmei i lâkpêk a’ ti’n, uire tawngbau
chu a hmang naw a ni kha. Johan bung 8 thua nuhmei pakhat a uiret lai tak man
a, Isu kuoma an hung thuoi khawm hi, ngun taka ei study chun, “Iengtiziea a
uiretpui pasal chu hung thuoi ve lo am an nih a ?ti zâwna/indawnna lien tak el hi
kei chun dawn intak ka tih. Sûngkuo, kohran le khawtlâng mipui, lampui indika
thuoitu, Pathien sika ngîr a ni leiin, pasal chu a uire ve nawh tina ni lovin,
pasal ngîrhmun insâng zie, Pathien uire ve ngai lo ngirhmuna ngîr a nizie
suklangna a ni el naw ’manih aw ?tiin thutlûkna ka siem a. Kohran thuring hril
a, sermon thlâk ei ni naw a nih ti hrein a tiem lo thiem ei ta.
May
ni 10, 2015 Mothers Day khan, ‘Nu i la nei a ni ?’ ti thupui hmangin mi
hmangaitu ka nu le kan nunhlui thenkhat hrilin, nu la neihai chun nuhaiin
nauhai an mi hmangaina hre a, hmangai lêt ve ding ei ni thu thiem lo takin ka
ziek a. Nu chu ieng anga mâwl ni sien khawm, a rîla ra nauhai chu a hmangai êm
leiin, nauhai suolna le indiknawnaa khawm, nauhai chun pa kut an tuor ding inlauin thudik famkim lo
deu khawm an hril hlak ni mei a tih. Pa ruok chun nau suol chu a hun laia
thununna pêk a ni naw chun an suol zuol pei hlak ti hrein, lungril na tak pumin
a nauhai chungah hmawl khawm a hmang hlak.
Thudang
ka ziek hmâ’n mi hringtu ka pa le kan chanchin, a hun laia pawm le tuor intak
ka ti, ka hung puitling ve hnunga ka pa ka tluk nawzie mi hriltu ni tlat si,
pahni khat chauh la hei hril hmasa’ng ka tih. Ka nu le pa kha thingtlâng
pamâwla khawm mâwl nâwksawng ti el ding, Bible tiem thei tâwk tâwk chau an nih
a. Amiruokchu, anni chungchânga inthlahrung lo le intîm thak lova ka hril ngam
thil pakhat chu, “Khaw khat taimaa” hril ve ve an ni thu hi a nih.
Kei,
a naupa ngei khawm hin hrietna kawnga chu ka pa kha mâwl ka ti ve vieu hlak.
Amiruokchu, mi hawihâwm le inthlahrung thei, mani ngirhmuna inthawk hmasâwn
dinga taima taka thang la le, chu hmun tlung theina chu khawvêl thiem inchûkna
hi a kawitan hnaitak a nih ti hretu a nina kha a nih. Kan urêng hi naupangtê
kan nilaia inthawk zîng tho intak ti bêk bêk el kan nih a. Kum 1955 kum kha
niin ka hriet, tûk khat chu, ‘Tho ta ro’ vawi hnih vawi thum a ti hnung khawm
chun kan zuk tho el naw leiin, ka sanghai Zosângber le Lalthanlien leh kan
pathum chun, kan zâlna puon hnuoia inthawk mi hnûkdawkin, thlasik dei lai tui a
mi hei burkhum el chu, a hun lai khan chu hrietthiem a va hei intak ngei. Zîng
zâl sâwt hi hrisêlna ta dinga a thatnaw thu le hmasâwnna dâltu a nih ti, tu
tieng tienga ka tiem hrietna nêk hin, ka pa khan a lo hriet chieng a; chu
lampui thanaw chu pêtsan dingin tawngbau el chau ni lovin a tak (practical)
ngeia a mi lo inchûktir kha, tu hnung hnung hin ropui ka ti zuol deu deu.
Kum
1963 khan St John’s High School, Kolasib, Mizoramah Class IX ka’n chûk a. Kan
Headmaster Fr. Jean Vejina (French pachal) chu mi tha le naupang enkawl thiem
deu el hi a nih a; a ditsakna dawng ve pâwl taka khawm ka’n ngai. Amiruokchu,
kum laklawah Mizoram sim tieng Chhingchîp-ah an sawn dai el a. A hnunga mi’n
rawitu Fr. Mascarenhas chu vai midum, nunghâk lâwm deu el hi a nih a. Kan
sikula nunghâk lim-in-lo deu deu mi pali vêl kha biekna ding a nei deu zing el
a. Chuonga a naupang danghai biek tûlna nei ngai si lo, nunghâk lim-in-lo deu
deu pali chau biek tûlna a nei zing el chun St John’s High School naupanghai mit
a sukkham zozai tah ni ding a na; a tâwpa chu sikul naupang po po chu kan hel
(strike) pha ta hiel a. Amiruokchu, institution bul nghet tak nei chu, nuom ela
hang hnebân el thei ni nghâl lo chu; a tâwpah, ngaidam inhnia lût nâwk seng
ding ti a nih.
Ka
ruolhai chu an lût nâwk sup sup a. Kei mi insukngêng ta hrim hrim chun,
“Ngaidam inhni hliek naw ning,” ti’n ka puonthuo ka’n têl a, Silchar tieng ka
liem thla tah el a. Silchara inthawk Hmarkhawlienah, chutaka inthawk Tuiruong
dungah lawnga inkar tungin, châwlkar khat nêka tam ka thang hnungin kan in umna
Sakawrdai ka lût a.
An
beisei naw hun taka kan in ka hei lûta ka nu le pa makti hmêl kha aw !
Amiruokchu, thingtlâng nu le pa mâwl e ti lo chun an chiai thak nawh. Ni khat
an mi’n châwlhadam tir a, a zîngnâwk chun ka pa’n ka thingrem le puonthuo a
phur lik a, ka’n chûkna Kolasib panin ke’n kan inthawkdawk nâwk tah a. A kârah
zân hni zet riekin, ke lâwnga ni hni pumhlûm le chawhma, thlansa phul kaia kan lâwn hnungin Kolasib chu kan tlung nâwk
tah a. Kei naupangtê, iengkhawm ni lo, chapona leia sikul hotuhai kuoma ngaidam
inhni ve nuom lopa ai khan ka pa’n ngaidam a mi’n hnipêk a. Kei an mi
lunginsietna lei ni ta thak lovin; ka pa, thingtlâng pa mâwlin thiemna a
ngainat dân êm êm kha hrethiema lunginsietin, ka’n chûkna ka sunzawm nâwk chu
an remtipêk tah a. October thla chuongkai tahin, kum tâwp exam khawm a hnai ta
bawk leiin Cl IX ka zo an mi phalpêk hrâm a. Hostel-a ka lût lem chu an mi
phalpêk ta naw el bâkah kum thara ka kai zawmpei an mi phalpêk ta naw a ni kha.
Kha
chie kha inchûkna tienga ka career siet tanna a nih. Hotuhai thu zâwm thiem
ding le, inngaitlâwm taka mihai thurâwn tha la hlak dinga ka nu le pa mi’n
chûktirna kha ngaipawimawin zâwm lang chu, hieng chau ngîrhmuna hin chu ka ngîr
ka ring nawh. A san chu, ‘Zaneisang hin kan sikul-ah Cl X a zo a ni phawt chun
a chungtieng chu in ngaituo lungkham ngai naw nih’ ti’n ka nu le pa kuomah
tawngbau an lo inbât tâk leiin. Amiruokchu, kei naupang chapo tak kha ienga
ding khawm an mi ti ta si nawh.
Chu
chau chu a la ni naw fan. ‘Tuithaphai chu nunghâk tlângval an zalên a, inhawi
an ti bêk leiin lekhathiem an suok tlâwm’ tia mi thenkhat tawngbau an hriet
leiin, ‘Churachandpur phai lût hrim hrim lo ding,’ ti chu ka piengna nu le pa’n
thupêk khau taka an mi pêk chu a nih. Chuongchun, kum 1964 kum bul tîr chun
Assam Training School, Jwai Rd-ah Cl X inchûk dingin an mi tirliem nâwk tah a.
Amiruokchu, seat kan chang el thei tâk naw leiin, nu le pa khawm râwn ta lo
chun an phal nawna hmun Churachandpur chu ka ruolpa leh kan pan tah a. Ka nu le
pa chun an lo hriet dik te meu el. Discipline khau tak hnuoia kum 3 zet um ta
kha, mani thu thua ka hang khawsa ve chu le, vate, bâwm sûnga sâwt tak khum tah
insuo ang elin umdân chintâwk hre lovin ka nun ka hmang a. A tawi zâwngin, nu
le pa thurâwn ngaisak lova keima thua ka’n leta inthawk chun, pa râwnkai ni ve
thei dinga hotuhai mi ngai ve pa kha iengmaloah kei le kei ka’n siem tah a nih.
Hringnun
ka lo khal dân thenkhat, inchûk tlâk um thak lo ramtin ka zuk hrilna san chu,
mihringtu ka nu le pa thurâwn ka zâwm naw leia ka lo sirpelnahaia inthawk
tiemtu mi pahni khat bêkin mani piengna nu le pa thu zâwm a thatzie an hriet
suok a, an lampui thanawa inthawk an inlamlêt beiseina lei a nih. Pathien thu
hriltu, a nuna khawm a takin a thuhril chu a zâwmin, nunpui ngeia ei hriethai hin lungril an hne
hlak a. Chulai zing chun, Pathien ngaisak lova hun sâwt tak suolna khura lo
inhnel ta hnung, khawvêl khawsakna kawnga khawm ama suolna le thu a awinaw leia
harsatna tam tak tuortu’n, nun a lo khal dân indiknawzie le a’n sîr ngawi ngawi
thu a’n zâwt chu ngaithlatu ta dingin lesson le warning tha tak pein, a lampui
thanaw a zâmsan thei ti hrein, ka hringnuna lamthuom indiknaw lema ka pêt
kawina thenkhat ka zuk hril a ni chu.
Ei
hnam, ei society-in Chanchintha ei dawngna kum za khat a lo hlei hiel tah a.
Lang thei tienga chu kohran hrang hranghai khawm ei burip vieu tah nisien a
hawi. Amiruokchu, Pathien thu laipui le pawimaw tak pakhat, Lalpa Pathienin a
mihai kuomah Exodus 20:12, Deutoronomy 5:16-a a lo hril, tirko Paulin Ephesi
6:2-ah, “I nu le pa chawimawi rawh ..” a lo ti sâwng ve hi; naupang nikhuo la
hre mang lohai chan chauvah ei sie ta rau amanih aw ? ti dingin a um. Ei thu
lâk suok, a sâptawnga ‘Honour your father and mother ..’ ti thu a, ‘honour’ ti
hi ei tawngin ‘chawimawi’ tia ei inlet hi, ei nu le pa chu tawngbaua inpâk
hluom ding ei hawina lai a um a. ‘Honour’ ti tawngbau hin, ‘inzâ’ le ‘thuawi’ a
fûnsa tlat ti hi thenkhat chun ei hriet naw nisien a hawi.
Ei
Pathien thu lâk suok, ‘Nu le pa inzâ le an thu awi’ ti hi Pathien hring ring lo
Meitei le Vai ei tihai hin an zâwm dik tlângpui hle lem ni’n a’n lang. Eini
rawi angin mani piengna nu le pahai an sêl ve tâwn tâwn ngai nawh. Nu le pa thu
awi lo chu lo um ve bawk hai sienkhawm, a têlpui/tamlem dai hin chu an piengna
nu le pahai thu hi a kawi a ngîlin an zâwm el ni sien a hawi. Hi lei hin hnuoi
malsâwmna khawm ei ni rawi nêk chun an dawng lem ni’n a’n lang. Eini rawi chu,
nuhmei pasal ei hei nei hnung lem hin chu, nu le pahai thu hi ngaichâng le inzâ
tûla hrietna ei nei ta nawh niin a’n lang.
Exodus
le Deutoronomy zieka hin, naupang puitling hril lovin, mi tin chu nu le pa thu
zâwm le anni inzâ dingin a mi hril el nia a’n lang lai, Ephesi Bung 6 thua hin
tirko Paula hin iengtiziea ‘naupanghai’ tia naupanghai chau a zuk address hrim
am a nih ? Khawvêl khawsakna, ei nun lamthuom tina hin, mi puitling deu
chinhaiin ei hmalâkna ding kawng tinrêngah mani nu le pahaiin thurâwn an mi pêk
thei tâk nawna thil tam tak um thei a tih. Entirna dingin, High School zovin
College-ah ieng subject am ka lâk ding ?ti thu ah, mi hringtuhaiin thurâwn an
mi pêk thei ta naw lei elin, kawng tinrênga râwn an tûl ta nawh a, inzâ tûlna a
um ta nawh tina a ni bawk nawh.
Thuvarhai
23:22 ei en chun, “I pa, nang a neitu che thu chu ngai la, I nu chu a tar huna
khawm inzâpuiin hmusit bawk naw rawh,” ti thu ei hmu a. Hi thu hi naupang kum
tlinglohai ta ding chaua ziek ni lovin, mi tin ta dinga ziek ni’n a’n lang.
Eini rawi chu, naupang laia mani nu le pa thu awi a, inzâ thiem takhai khawm a,
kawppui (nuhmei) ei nei pha chu, ei piengna nu le pa ei mel rum tan el hlak ni
sien a hawi. Chuong ang mi ei ni a ni chun, Bible mi’n chûktir dân taka Pathien
malsâwmna dawng tlâk ei ni nawh tina a ni chu.
Chuleiin
nang tiemtu, nunghâk le tlangvâl, annawleh kawppui neiin nau le te, annawleh tu
mawng i lo ben rak tah khawm a ni thei, PA I LA NEI A NI CHUN, a thu ngaichânga
inzâ, ditsak le hmangaiin ama chu chawimawi rawh. Chu thil, nangma hringtu che
chunga i thaw chu, i ta dinga hekna le inhmangna ni lovin, taksa le thlarau
malsâwmna dawngna hnâr a ni si a.
Kei
ziektu ngei khawm a, ‘Tiemtuhaiin mani piengna nu le pa, a hma nêka an hmangai
zuol theina dingin hieng nêka thu thalem hi ziek thei lang aw’ tia ka thuziek
ka dit khawp naw hi, ama Pu L Ruoivêl Pangamte thukhawchângin, hei suktâwp ka
tih ie. “I nuhmei thatnawna le felnawna i hmukhûm thei a, a hringtu che i nu le
pa tlinnawna i hmu lien hlur a ni phawt chun, hril ka ti che, ‘Pathien thu ka
awi’ i ti khan châwra vate inhrâm khawm a tluk nawh ! ‘Nu, Pa, in thatnawna le
felnawna po po thangin ka hmangai tlat cheu (Parents, with all your faults, I
love you still) i ti thei phâ, Vân tukver khi hawngin um a ta, I tawngtaina’n
Pathien Lalthungpha vâr sukhnîng a tih.”
Chunga
Pathien thil iengkim thaw thei le, mi hringtu ka hnuoi pathien, June 5, 1992-a
chung tienga mi lo inlawisan tah hmingin, tiemtuhai FATHERS’ DAY ditsakna
chibai ka bûk cheu.
