Khawvêl, chî le kuong, u-le-nau le lainahai inditsakna ram ah ei chêng a. Ṭhangpuitu le ditsaktu nei nawhai nghâl chu a ṭâwlin ei ṭâwl bawr bawr el chu an ta hi !! Kei hi thuziek ziektu le tiemtuhai hi, Pathien hring ringtuhai niin, ei thuring inziekna Bible, Philipi Bung 2:3-in, ‘ringtuhai chu mani nêka midang ṭhalema ruot seng ding’-a a min chûktir leiin mani mihriem (ringtu) chanpui tukhawm ka demin ka mawsiet ngam nawh a. Chuonglai zing chun, in le lo khawm nei lo le mihriem ṭawng inhrâm takngiel khawm hre hlei lo thilsiem tam tak khawm hin ditsak bîk neiin, suolna lampui hi an lo hraw ve zing tah a ni el nâwm a nih aw? tiin ka ngaituona a chawkbuoi rawp hlak. Chuonga suol ka ti bêk bêkhai laia pahni khat chau hei tarlang ka tih. Nang tiemtu khawma suol i ti ve tâwl vieu el thei a nih aw !
Electric Meivar:- Ram changkâng (Developed Countries ) haia chu electric meivar hi minute 5 chau khawm a thi thei ta naw tluk a nih. Ei chêngna ram ang hin ni khat (24 hrs) veng veng hang thi ve sin sien la chu, an va buoi rimsi âwm deh aw !! Mipui lungsen hmasawn ngaina hre lovin sawrkar ngîr lai khawm an in bân tawp nghal ring a um. Ei rama electric meivar ruok hi chu, a rammihai nungchang a lâk ve ni ding a na, a lululin suol chu a va suol ve mei mei de aw ! Ni khat ah darkar thum darkar li êm khawm a mi var pêk pei ta naw chu a ni hih ! A thâ a bo hang ti ding hlak chun hmun ṭhenkhata chu a var taima vieu bawk si. A thabo ni lovin a suol ti ding chu ni tak a tih.
Ei chêngna Churachandpur sûnga hin, hmun (area/locality) ṭhenkhata chu mipuiin an lo duot thiem vieu lei am a ni ding, electric hin var nuom bîkna hmun a nei niâwm a nih. Churachandpur phaikuoma chênghai hi Electronic le Computer khawvêla chêng inti ve bawk inla khawm, ei electric meivar hlak chun zân kâr thlâkin a mi kan nuom ṭâwk a. A mi hung kan/sir suna khawm darkar 3 bâk var tum nâwk lo ! Vawizân chu electric meivarin a mi hung kan ve leiin khawhêm sin hang thâwng ka tih, tia computer ei hei pûtpui dêk dêk leh, inbîk bîka a mi thaw pui nâwk a.
‘Vawizân chu electric meivarin a mi hung kan rêk naw bawk a, sin châwlin TV en el ka tih’ ti ding hlak khawm chun, electric current um lo chun a lo in en thei bîk si nawh. Hieng anga ka chêngna area mei varin a mi kan nuom naw zân hi an zing bawk leiin; ka beidawng thlifîm dawng dingin in chung ka kai hlak a. Ngaita, hieng hi a na, electric meivar chun sûn le zân bat lovin vêng (area) ṭhenkhat chu a châmchil zing hlak hi a lo na. Hieng lâwm lâwma mihriem thilsiem electric meivarin thlier bîk neia var nuomna bîk a nei el hi chu, suol chu ka va hei ti thei ngei !! A san ding awm ka ngaituo ka ngaituo leh, ka beidawngin, ‘Manipur Electricity hi chu a la pieng thar naw chu a ni phawt hi ! Pieng thar sienla chu hieng lâwm lâwm hin thlier bîk neiin var nuom bîkna nei naw nih,’ ka ti hlak.
Chuonga pansak panthlang ela unauhai sûn le zân khawm hril lova meivarin a chênchil el laia thim hnuoia inmai hrut zântin (deuthaw) chu, iemani châng chu mihriemna a suok naw thei ngai nawh a. Chuonga ka mihriem mihriemna a suok châng chu mâwsiet le intum ding ka zawng a; a tû ikhaw hlak chu hang mâwsieta thiem naw hang inchangtir dingin Bible-in a mi khapde tlat bawk si. Ka lungsen tawngkhawng, hang mawsiet el ding ka hriet naw châng chu ka ruolnu (my sweetheart) bawkin a tuor nâwk hlak ! Iengtinam ie ? A ! ka duot ngawi ngawi, ka hal phal naw hlak kha lungsen tawngkhawngin HAWRAWP PUI-a biek a ngai ta hlak an nâwm ie ! Zie naw thei ngei ! Thlier bîk nei Manipur Electricity lei vawng !!
Lam (road)- Lam or lampui hi khawvela hakat le daizai tak chu a ni phawt el. Mihriem umna phawta chu um ve ngei ngei tum tlat le um ngei bawk thil a nih. A ṭangkai dân hriet naw lem chun, mihriem umna phawtah an ther ve a, ‘a hawdâk lâwm lâwm ngei’ ti ding hiel khawpa daizai a nih. A ṭangkai hrim a, a ṭhang lo chun khuo le khuo, vêng le vêng khawm insirpaw dân ding a um naw el chau ni lovin, lam (road) um lo chun mihriem hi khawsak dân ding thlâwt a um nawh. Chuong lâwm lâwma mihriem ta dinga pawimaw lampuiin ditsak le thlierbîk a nei el khawm hi hang ngaituo chieng chet chet la, suol i ti ve vieu el thei a nih. Hmun ṭhenkhata chu vêng kilkhâwra chênghai ta ding khawma pil khû hîp ding um lo khawpin dum tle zer zurin a bawk a. Khaw ṭhenkhat le vêng ṭhenkhata hlak chu hma sâwn ve tum ṭhak lo; fahra daikilkâr kekawr mawng ṭet ang elin a bawk ṭawk ṭawk a, ṭhâlah pilvut semdartu le fûrah chirhak siemtu khâwl ṭhatak ah a lan chang zing.
Ka sûnghai leh kum 40 zet kan chêngna in Rengkai, Churachandpur khawpui huomsûnga um hi Manipur State Highway, Sugnu road bula um a nih a. Kum 40 sûng hin fûra kan chirhak pal le ṭhala kan pilkhu hîp hi nghawkum chu ka va ti ta ngei ! Leikai lai chu ṭhat an suo nuom mang naw a ni khawma, Manipur State Highway meu chu mihai hmusit le dem inlau man bêkin ṭhat hei insuo ve deu âwm tak, hmâ a sawn thei der bawk si nawh. Manipura ei lamhai hi chu state danga lamhai leh sûl khat suok an ni naw ni chêk a ta; ‘ditsak bîk a nei’ ti naw ding chun an khawsa naw ma ma chu a ni tak hi ! Ni khat lai el khan sawrkar thuneituhaiin a hmai an hung phî pêk a; bang rawng nâl ang chauvin alkatara an hung tât den den a. Kar hni êm khawm a bo hma’n an khawk tan nâwk mêk. A bawkna hnuoi i zir lei am a ni ding, hmun ṭhenkhata hlak chu kum tam tler hlurin a bawk zûn thei ang reng a ! Ei Manipur lam tak hi chu, thlier bîk nei, mi suol hang ti naw thei chu an naw ma ma ie !
La hei pur sei met in la, National Highway 150, ..Jesami-Imphal to Aizawl via Tipaimukh khawm hi, a um ṭha nuom naw bâk bâk el. A hraw tlang ding area-a chêng mipuihai hi a ditsak naw luotin hmun dang tienga tlân/insawn ṭep ṭep a tum khawm nisien a hawi bâk a ? Manipur sawrkar ta el ni lo, National Highway lâwm lâwmin ṭhat an suo nuom dêr naw hi chu, suni thlâk zân khawvâra a mawngtama zeihriel chi chu a ni hrim hrim ! An fuipawrtu an lo um pal a ni lem chun, indawi chi ni thlâwt naw nihai !
Tui:- Tui hang ti hin vadung tui amanih van ruotui amanih ni lovin Manipur sawrkar department pakhat PHE Department-in Manipur ram sûnga chêng mipuihai kuoma a pêk hlak tui (water supply) hi a nih ei hril tum ti lo hre hmasang ei ta. Hi tui zet khawm hin ditsak bîk chu a nei chieng an nâwm ! Churachandpur khawpui sûnga a luong dân ngawta khawm hin an hriet thei hle. Area ṭhenkhat ah ṭha taka a luong hieu hieu lai, hmun ṭhenkhata chu a luong nuom ve ṭhak nawh. Entirna dingin hi thu ziektu umna Rengkai area hi hei en ei tih. Kum 1972 lai khan kum hnih (2yrs) vêl chu a hung luong lût ve dal a. A hun indiktak ka zuk hril thei ta naw de khawm a, 1974 kum bul lai vêla inthawk tuchen hin a hung luong lût nuom ta dêr nawh. Dangchâra kan thi vawng khawm pawisa lo khawpin a mi ditsak ve naw chu a nih ! Suol ṭha ve tak chu a nih ti ro maw ! Dangchâra kan thi vawng khawm pawisa lo khawpin mi ditsak naw sien khawm, Pathien chun dangchâra kan thi êm chu a la phal naw ni ding a na; a hlei nei zie le a suol zie hril suok thei dingin vawisûn chen hring damin kan la um ve a ni hih ! (Kum 2014 kum bul laia inthawk an khât tâwk viei chun a mi hung sir ve nâwk tah ie )
Hmnunhnawk pei Gari:- Churachandpur khawpui hmunhnawk phur hmang hlaktu gari khawm hin thlierbîk le ditsakbîk chu a nei chieng an nawm. Ka chêngna khuo bawk hi entirna dingin hei hmang nâwk ei tih. Ka chêngna khuo Rengkai hi Churachandpur municipality (town) sûnga um ni sien khawm, kan hmunhnawk inthiel le phur hmang dingin vawikhattê khawm a la hung lût nawh. Sawrkar thuneituhaiin ‘mani hmunhnawk vadungah pei lo ding’ tiin chanchinbu ah insuo hlakhai sien khawm, a hmunhnawk phurtu gari kan vêng hung lût nuom ve tlat lo puchuh, kan hmunhnawkhai iem lâwng kan ta ? Vannei thlâk takin Tuiṭhapui vadung bulah um naw inlang lem chu, kan hmunhnawk haiin mi del hlum zo tâwl ta naw ni ! Hi gari tak khawm hi infuipawrtu a nei rau amanih ding, fe nuom le sir nuomna bîk chu a nei chieng an nawm. Hi gari tak khawm hi suol chu ka va hei ti ve mei mei de aw !!
Development (Fund):- A pangana le a tâwp taka suol le rilo ka ti bêk bêk chu ram mipui hmasawnna dinga sawrkar sum (Development Fund) hi a nih. Ei chêngna India ram hmun hrang hrang ei en khawma ei hril development fund hin ditsak bîk nei lovin inruol taka luongin sin a thaw hang ti thei lâwm lâwm chu a ni naw el thei. Ei chêngna Manipura ruok hin chu a zuolkaiin hlei a nei taluo deu chu a hawi ti ro maw ? Khaw ṭhenkhat le hnam ṭhenkhat a ditsak êm êm lai, khaw ṭhenkhat le society a ditsak nawhai vêk vêk chu, pasie mawng bal, nitin fâk ding nei lovin thi mang ṭhak hai sien khawm a pawisa ṭhak naw ni sien a hawi. Manipur Development Fund lâwm lâwm hi chu kohran Upa lo ni ta ang sienla chu, pieng thar lo, ‘upa cowboy’ ti ding chi chu ni hrim hrim a tih. Mani fena ding lampui indika khawm fe nuom lova, zâwrkawi theia a um le ditsak bîk a nei hi chu, sawrkara thuneituhai le District in-charge Minister khawm hin um dan ding khawm hi an chûktir lâwm lâwm naw manih; hang ti ding hlak chun kohran Upa, Pathien mi chun inchûktir ve bawk âwm tak !
Chuleiin, nang le keiin vawisûna bengsika ei ngaituo ding pawimaw, ei kova innghat chu; ei zuk hril tâkhai, Electric Meivar, Lampui, Tui, Hmunhnawk peitu gari le Development Fund-hai hin hlei neia ditsak bîk le uo bî nei lova ram mipuihai angkhata an mi en a, an sin seng indik le ringum taka an thaw seng theina dingin, mani hmazâwn seng ah Pathien râwn pei puma ṭhang lâk hi ei kova innghat chu ni tahin an lang.
(N.B. Hi a chunga article i tiem zo tah hi kum 2012 July thla bul laia ka ziek, Sikhawvar Magazine-a insuo tah a nih a. Ei hnamin ngaisaktu le hmangaitu a nei nawzie hre a, ei nunghâk ei tlangvâl thiem inchûk mêkhai, ‘THANGPUI THEITU’ ngîrhmunah an invawrkai theina dinga tlâwmngai le taimâk, mi pahni khat bêkin an insuo beiseina leia hung insuo nawn nâwk a nih –H.Zaneisang)
