~Lalringsan Hrangchal
“Life well as long as you live. Live well even by borrowing. For once cremated there is no return”
Kei hi mi dawizep, ramhnuoi lem chu Nel lo reng reng ka nih a. Guwahati ka umlai, ka khata ka riek ngam naw luot leia rail station ah plateform ticket inchawh a, plateform a thokang laia riek nuom lem ngat ka nih a. Kashmir ka um phut hlim a ka room chu 46 RR hai officer pakhat a thina room, a thla a hrang nasa thei taluo leia hluo ngam lova an rausan ani thu an mi hrila. Zankhat chu Kristien officer pakhat, zu a dawn luhai zek hnungin a rieka, anachu ka in thei hlawl nawh, zana thlahrang an hung ngat ngata a tih a. NELUM naw hle sienkhawm room dang a um si naw leiin chutaka chun ka uma. Sienkhawm, chu room ka hluoa inthawk chun ka dawi em em nahai a bo pha a. Tuhin chu ramsa huoi le thlahrang khawm ka ti ta ngai nawh a. Sienkhawm ka sinthawna, ka khawsakna lekanzinna ramhai hi NEL aum naw em em a ka hriet lei hin vawi tam tak chu beidong ngawi ngawiin ka um hlaka.
North-East, Chattisgarh, Jarkhand le Kashmir ramhai hi Ram NELUMLO, silai chawia ngir, India sipaihaiin an i NEL lo le posting na hmun dinga an i ditnaw em em na hmun a nih a. Kashmir ah lem hin chu Ramhnuoimihai hin India sipaihai nasataka an sawisak bakah mipuiin vawi tam tak lunga dengin sipai duty hai hi an hnawt hlak a. Hiengang hi a ni leiin Kashmir ram hi NEL a um naw hle a, dawrah mamaw inchawk ding khawmin sipai section khat bek guard thuoilo chun dawr fe ngam na ruol khawm ani naw hiel a. Hi lai hmuna sipai umhai hi chu an thova inthawk awmphaw kg 7 lai an hak a, silaimu an kawnga an khit khaia, silai zang kg 4 ding an chawi a, lukhum kg khat vel leh an meng suong popo an in thuom zing hlak a nih. Chun an zal khawmin silai an zalpui zing hlak bawk.
Ramhnuoimi le mipui ringawt khawm nghawk an um lai, ramsa huoi hi an tam em em a, an duty na hmun ah dam Sakei, Savawm le ramsa dang dang an hung hlak a, an motor hmai dam Sakeiin a baw rawk rawk chang khawm a tam hlea. Chu sapsa tu dingin a khawmuol hi nel aum naw em em ela, kum tin hin vur intawl (avalanche) in sipai tam tak tak adelhlum hlaka. Tukum, Jan – March thla sung chau khawm khan sipai tam tak vur intawlin adelhlum a nih. Ei ni lai angin thing ti ding a vang leiin thir tuidawt ang deu hi khawnvartuiin an raw linga, chu chu an awi hlaka. A dei vanglai lem chu inhnawm khawm antak hlea, an inhnawm ding chun ek-in ah tuilum bucket khat bek an bur hmasa phawt naw chun ek-in pipe kha ek inkhalin a dang hlak leiin in hnawm thei khawm ani naw hiel hlak a nih.
Kei khawm hieng lai rama khawsa ve ka ni lei hin ka ramchetna hmun hi NEL a um naw em em el a. Chukhelah ka taksa hrisel nawna, mimal nun le insung khawsakna kawngah mi laia hril inzakum khawp hiel ram NELUMLO tam tak ka hraw hlak a. A chang hin chu, “Khovel rinumna hi puon angin kan thuoa, tlaksamna khawm ka hma tieng sumpui angin a zing, buoina infawn khawm hin ka lalram a mi’n hlat……….., Aw rinumnahai thuo iengzam I lan thlara, damsuonga ka tuok ding le mi la hmuok zing hai chu…” tia Pathien kuoma nuor thusim inzawt hi ka nuom ngawi ngawi chang hi vawi tam tak a um hiel hlak.
Kei chau hi Ram Nelumloa inzin am ka nih aw ka ti lai, keia neka Ram Nelumlo lema khawsa a in ngai mihriem tam tak ka hmu nawk ang lawi si! Chawl in veng ei hang suoka, “Kan bufaiin Pathienni kan banzo naw ding a nih, kar thara kan hlawna ding hlak chu ka hlaw ding ka laklawk tasa ani si, bufai kg chu zat kha zat man ding ka mamaw a nih” tia papui beidawng poisa zawng vawi tam tak ka tuok ta hlaka. Nitin nisa suok zuia inhlaw in an suok hlaka, Pathienni an chawl hadam am a nih ei ti khawm hin a kar thara an inhlawna ding an zawng nawka. Mi sinthhawa inhlaw hipei a um naw vei leh, inhlawna ding khawm chu a vang em em leiin, inhlawna ding neiloa an um chang hi vawi tam tak a um hlak bawk. Hme inhnik chu thukhat nisien papui tam tak chu an kar khat hlaw khan an karkhat bufai man ding an hlaw dawk zo naw chang hi a tam em em hlaka.
An hmangai em em an nuhmei an nauhai fak inhnik le thuomhnaw tha thaw pek chu khawvela an duthusam tak niin ka hriet hlaka. Suongkuo thenkhathai bufak hi an khat tawk hin ka en hlaka, an papuipa rawia an fak le dawnhai le an bur le belhai chu a thanaw thei hle a. An sinthaw sawl em em vei leh fak le dawn inhnik deu met fa thei hai sien ka ti thei em em ela. An hmu phak ve sun an pa rawia inhnik ti taka an fak mawl mawl hai ka en chang chu ka ring hmain ka hnukin ami ul hiel hlaka. Nitin fakfawm zong an ni tawl leiin an nauhai sikul inkai tir khawm a harsa pek hlea, chuleiin an nauhai khawm chun naupang tete in nuhmei/pasal an innei nawka, nitin fakfawm zong chu an hmabak ani tawl nawk si.
Hienga harsa taka fakfawm zonghai te hi family planning hlak hre phaklo anni leiin nau tam tak tak an che dawk nawk hlak si! An hang hrisel nawh a, natna chite’n a hang bawm lem chun an tadingin doctor pan le damdawi inchawk na dingin pawisa a vang hleh a, fakfawm zawng anni leiin mi pawisa hang puk dingin mi ringzo an hlaw thei hlol si nawh. Chuleiin natna chite ni awma inlang khawm hi anni tading chun Aids natna ang el ani pek hlak si. Krismas a hung hnai a, an nauhai thuomhnaw thar ding, an krismas thawlawm le khawrsaw ding ngaituo leh, inhlawna ding an hang hmunaw lem hin chu lumnat hi an um thei em em hlaka. Ka beidawngin voikhat lem chu Muolvaiphei ah, “Lal Herod in naute a that ang el khan Dec. ni 15 hma ngeia naute kum hni hnuoi tieng that el dingin ka rawt pui hiela”
Mihriem hi Pathien tawngsephur ei ni leiin pila ei kir nawk hma po hin chu harsatna in a mi maksan ring a um nawh a. Inhawi ti dinga ei I ringhai popo khawm hi inhawi ti muol reng reng an um nawh a. Khovel hi chu nghawk aum e,,, thi pawt pawt tah inla tiin ei inhram zing zing hlaka. Zuk thi tak tak el ding hlak chu ei nuom bar si nawh, damsawt hi mitinin ei nuom a, ei damsawt hlak chun ei hmabak hi tar a nih a, tar hlak hipeia um ngang si nawh!
Hienglei hi ni naw nim, mi tam takin an hringnuna harsatna an hmasuon ngam tanaw leia mani le mani an inthat el nasan chu! Kum 2011 suonga National Crime Report Bureau hai hril dan dungzui chun India rama hin minute li (4) dan peia mi pakhat, mani le mani inthat an um zie hlak an tih a. Lungngaina kan tlangpui, ka sinthawpuihai hi kan rengin 2,40,000 vel kan nih a, thlatin mi pathum vel, mani le mani inthat an um zie hlak a. Kei khawm ka thei tawka thang lain “Harsatna reng reng siemthat thei le siemthat thei tanaw a um hlaka, ei harsatna ei la siemthat thei hai chu zuk lungngai rakna ding san a um nawh, inkieng hun a la um ding a ni sih a; chun harsatna ei chingfel thei tanaw hai chu zuk lungngnai rak nasan ding a um ta nawh, sukfel theilo a ni ta sih a” tiin an harsatnahai chu hohlim puiin Pathien thu leh ka hnem ve hlaka. Pathien hring neilo an ni leiin Pathien thua hnem chu an in tak hle si!
Mitinin ei inzinna ram seng hi NEL um ei tinaw seng ka ringa. Ei nihai rawi lem hi chu mi fak ang fa phaklo, mi sil le bil ang nei phak bawk lo, ei hrisel naw nak sapa taksa inrim kieng kienga nitin nisa suok zuia fak zawng ei ni tawla. Pathien hi lo nei kher naw inla lem chu khovela hin damsan ei va neinaw awm de aw ka ti hiel hlak. Anleh mi hausa nih in, dit dit neiin, du du fa theiin um inla, hmeltha/piengnal em em niin, nunghak/tlangval dit dit ngaizawng theiin um bawk inla, hrisel em em in sum le paia harsatna iengkhawm neilo dam ni inla, ei inzinna ram hi NEL a um deu el dim maw? Teu lo e, khawvel ram hi Pathien thanglo chun NEL aum hlawl nawh a, ei nghatna tieng tieng hi beidawngna le lungngaina chau a nih. Hieng thu ka ngaituo phat phat Pu Puna in, “Hunte an kiam zel a, lei hlimna a ral thin, khawvelah lawmna a kim thei si lo ” ti le, Pastor Thangngur in, “Lawmna zongin an tlân vêl sang tamtak, Hmu lovin thlan thimah an inkhêlpui; Ropuina hlim an hnot chu sûm hlim ang, Hmu le changtu khomin an nei song nawh” ti hla an lo phuok hai hi ka lungrila a tharin an hung inlang hlak a. Pathien thanglo chun mihriem hringnun hi iengmalo el ani ziet an hril chieng hlein ka hriet hlak.
Kum 2004 khan ka kala hin lung pahni a um leiin operation ngei ngei ka ngai thu doctorin an mi hrila. Operation ka thaw a nih chun ka sin zawngna lampuia hin harsatna a um ka ring leiin hmun dang dangah operation thawloa dam dan ding ngaituoin ka fe hlaka. ESWL (Rawtnawi) dam hi vawikhat peiah Rs. 14,000/- seng in, tum thum lai ka thaw tah a chu, a tangkai chuong nawh a. Kum 2010 sung popo kha tharum seng tak taka sinthaw hlak ka ni leiin ka kal chu ana ka ti thei em em hlaka. Sienkhawm ka sinthawna a khan damnawna leia thla khat chuong ka chawl a ni chun Relegate ding ka nih si leiin, ka kal nat sa sa chun ka sin chu ka sunzawm tawk tawk hlaka.
Sienkhawm nikhat chu Long Range ah silai kan kap laiin ka kal na taluo lei chun ka tho dawk zo hlol tah nawh a. Chamlovin damdawiin mi pan puiin operation thaw ngei ngei dingin an mi ti el tah a. Operation ka thaw ani chun ka sina inthawkin Relegate ning ka ta, thla kuo (9) ka training zo hnunngin a kum nawk 2011 suong popo ka la training tha nawk ding a na, ti ka ngnaituo chun ka beiadawng hle hlaka. Sienkhawm lotheilo ani tak lei chun operation thaw dingin hospital ka luta, hmel hriet le laina pakhat khawm ka nei nawh a. Ami umpui dinga an mi ruot pek hlak chukantraining instructor ani leiin ka nel naw em em nawk nghal. Aw… Churachandpur dam nisien chu Hmar mi pakhat bek chu ka bula hin um ding anna tiinkanngai sie em em ela.
Chuonga kanngai sie em em lai chun, “Hmelhriet, hmangaitu le laina pakhat khawm I bula umnaw hai sienkhawm, a hmangai em em tu che I pa, iengkim thaw thei hin second khat khawm ka maksan naw che a, I bula ka um zingn annawm, ieng dinga lungngai am I na? I phu phak lovin mal ka sawm che a, in insuong I tlin lo ding, Bangalore ah khawm hospital thatna pawl taka operation thaw thei dingin rem ka ruotpek che a, poisa sing tam tak seng ding nila khawm, I operation thawna leia sengso popo hlak sorkar tum dingin rem ka ruotpek bawk che a, Remruottu, Pathien hrat, a hmasatak le a nuhnung tak kha I bula ka um zing annawm” tia Pathien mi pawlna ka hang chang chun kan zinna ram hi NEL aum em emin ka hriet hiel a.
Operation kan hang zova, khawmuol ka hang hriet chun ka bulah ka tunu ngawi ngawi, ka pa sangnu nau, a hming chau ka lo hriet hlak, a taka ka la hmulo le, a ruolhai Hmar mi vawng hi ka bula an lo thung khap a, “Pute, I har in tak taluoa kan lo buoi sie hman deu an tan naw…” tia Hmar tawnga a mi hang biek chun ka har huoi huoiin ka hriet a. Operation kan zo chun camp ah ni 75 lai sick rest in ka uma. Dan anga ka chunga thil an thaw ding nisien chu, relegate ngei ngei ding ka nih a, sienkhawm Remruottu, Pathien remruot ani leiin ka training chu sunzawmin, thla thum hnungah thatakin Passing Out Parade ah ka thang thei ve a nih.
Operation kan thaw zova inthawk hin Pathien ah ka lawm em em hlaka, umlo khawm in um tir thei tu le um tasa khawm in um naw tir thei tu, thil um popo an bo vawng khawma um, Uma hi ka ta ani lein ka phur rik popo Ama a innghatin, Ama leh hringnun hlim takin hmang zing tum tang ka tih ka ti hlak a. Amiruokchu iengtin am Pathien leh hlimtakin hringnun hi hmang thei ei ta? ti ruok hi chu zuk hril rak ngaina khawm chu ka hriet chuong nawh a. Sienkhawm, Pathiena innghata, beisei taka Ama ko lawp lawp tuhai chu hmangaitu Pathien hin a dawn lovin a maksan ngainaw renng reng a nih. Chuleiin Pathien le hlimtaka hringnun I hmang nuom a ni chun ieng tik lai khawma chawl lova tawngtai ding ei nih ti hi ei hriet hram nuom um ka tih.
Sienkhawm, ei tawngtaina hai hi ei in enchieng hram nuom um ka ti hlak a. Ei tawngtai reng reng hin, “Lalpa, ka khat chun tawngtai dan ding khawm ka hriet nawh ie, imi thangpui naw ani chun I tha ti zawng le I dit dan angin ka tawngtai thei naw ding a nih. Chuleiin, I lawm zawnga ka hni theina dingin tawngtai dan ding le hni ding nangin mi hril rawh” dam hang ti hmasa inla chu Pathien lawmzawng ani el dim maw. Ei taksa mamaw le ei dithai ei inzawt zut zut ringawt hin Pathien lawmzawng le dit dan ani kher dim ti dam hi ngaituo nuom inla nuom a um ngawtel.
Lal Biekna, “Kan pa vana mi, I hming inzaum raw se, I ram hung tlung raw se…….” tih a ei hril ruol dup dup hlak dam hi a thu nguntaka ngaituo dingin tha ka ti thei ngawt el. A hmasatakin, Pa Pathien vana mi kuomah inzana le ropuina inhlan ding ei na, chu zova chun, a ram hung tlung dingin ei hni nawk ding annawm. I ram hung tlung raw se…, khawvel mihriem popo hi inlalana, thuneina le ram hnawtin ei buoi mur mura. Sorkar le sorkar khawm ram inchuin nasatakin an buoi mup mup a. India khawma Kashmir ram – tlangram, lungkohrawt, kumtluona vurin a del, thlai chieng theina tak tak khawm nilo hi, inchi khat khawm Pakistan laka a chan ding nek chun sipai thisen ieng angin luong sienkhawm a pawisa naw ana. Ei ram inchawk sa, ei inhmun, leilet le huonhai chu ei ta anni leiin ei thuneina an nih an nawm, ei nuom le bu phun ei ta, ei nuom le in bawl ei ta, ei nuom le thlai chi dang dang khawm chieng ei ta, iem a pawina a um leh? ei ram ani leiin ei thuneina ani annawm, midangin iem an hung hril thei leh?
Pa vana mi, ropuina le chawimawina ei inhlan zovah, a ram (ei ni mihriem) hai hi a nuom ang le a dit dan angtaka a hmang thei dinga ei inpumpek theina dingin I ram hung tlung raw se…..tia tawngtai ding ei nih ti hi inkhawm tin dinga Lal Biekna ei hril ruol hlak hin a sukchieng em em in ka hriet hlak.Chuzova chun ei taksa mamaw khawm ei hni ding an naw maw.. Ei ni rawi tawngtai ruok hin chu Pathien kuomah, chu-chuh, kha-khah mi thawpek rawh tiin order ei pek amani aw ti thei hiel dingin a um si.
Vawi tam tak ka sin zawng ka hlawsam hnungin Interview dinga kona lekha ka hmu nawka. Bible chang, “Nauhai bei lakpeka uihai kuoma pek chu a mawi nawh ie” a ta, a dawn a. Ama chun, “Lalpa, ni chu a nih; sienkhawm uihai khawmin an pu dawkana inthawka bei nawi tla chu an fak hlak annawm” a ta. Chu phingleh, Isu’n a kuomah, “Nuhmei, I ringna a nasa em el, I dit ang takin I chunga um raw se” a ti thu hi tiemin Pathien kuoma ka tawngtaia, interview ka fe ding le ding naw chu Pathien ka rawn a. Chuonga ka tawngtai lai chun, nauhai bei lakpeka uihai kuoma pek chu a mawi nawh ie, ti char hi nikhat sung ka lungrila a uma. Beidawng em emin Pathien kuoma chun ka tawngtai ngat ngat a, Lalpa, ni chu a ni annawm; sienkhawm uihai khawmin an puhai dawkana inthawka bei nawi tla an fak hlak ang khan, interview a hin min fe tir la, I nau mi fel le ditum tak tak, I dit dan anga an hringnun khal tu tam takhaiin an I ditlo, a nawi hlek tla bek hi chu, kei I nau tlaktlai na neilo le rethei tak chan ding hin mi siempek ve hram tala, tiin Pathien kuoma chun mitthli tla zawi zawiin ka tawngtai hlak a. Hienga ka tawngtai lai tak tak khan chu Pathien khan a mi lunginsiet taluoa, mi thangpui a chak taluo leiin a mitthli a tla ve hiel amani aw ti dingin keia khan Pathienin ami dawn ngei ngei ding a nih ti hriet na ka nei tlat chu ti! Chuonga ni tam tak ka tawngtai hnunga Pathien mi dawnna chu vawisun chena ka nun sukhlimtu a la ni zing a nih.
Chuleiin ei inzinna khawvel RAMNELUMLO tak hi hadam taka ei hmang theina ding chun, iengtiklai khawm tawngtaina hi mihriemin ei bansan ding ani naw reng reng a nih. Pathien dit dan anga ei tawngtaia, Ama ah ei innghata, Ama ei ngai lawm lawm ani chun Pathien hin ami dawn ngei ngei bakah Ama hmangaina min hre nawn tirin, Ama ah chawl hadam na ami pek ngei ngei hlak a nih.
Pathiena inthawka chawlna nun hmutuhai ta ding hlak chun hi khawvel RAMNELUMLO tak khawm hi RAMNELUM le tlakhla um em em ani lem si. Hi lei hih ni naw ni’m, hla phuoktu’n, “Chawimawina ri ka tadin hmelma, hrielsietna mi chawisangtu ani si….. Tawngsie hrim a um nawh ka ramah, tawngsie khawm halelui vawrna ram a nih……………Vangduoi hi iem ana? Mi tisim vanhnuoiah thina a hung tlunga van kaina ani si” tih a anlo khek suok pui nasan chu! Pathiena inthawk chawl hadamna nun an hmu leiin an tadingin khovela hin harsatna le beidawngna reng reng a um nawh a. Mi in an hrilsiet leh vanrama an lawmman hmu theina ding lampui ah an ngai a, harsatna le beidawngna an tuok le hlak Pathien hmel hmuna ani lem bawk. Mihriemin vangduoina tawpkhawka ei ngai taksa THINA chen an chunga a lo tlung ani khawm a, vanram (Pathien kuoma) fena ding lampui siempek na an ti nawk si!
Ei kut sininrim ra fa dinga tawngsephur ei ni tak leiin hling le buorhai insuo pek ei nih a. Ei damsung khawsak ngaituona leiin ei taksa chu an rim kieng kieng ding reng an nawm. Hla siemtu bawkin, “Damsung khawsak ngaituo nahai hung zuolin ka thla an zar hlie… Lungril taka ka ngaituoin Lalpa imi ngaituo” a lo ti angin ei taksa hi lo sawl kieng kieng sienkhawm Ama ah hadam taka CHAWL hadam theina thuruk Lalpa’n ami pek nawk si!Chu chawl hadamna thuruk neituhai chun khawvela hin vangduoina an tadingin a um ta naw lein an damsung nihai ah khawm RAMNELUM ah hadam takin an khawsa a, an bula chenghai tading khawim malsawna anni hlak a nih.
Anleh, hieng lawm lawma mi hmangaitu, ei beidawng mangang khawm phal lova chawlna tuikama mi thuoitu tading hin ei damsung ni tawite hin ieng am thaw tang ei ta? Thina varal ei kai hunah hmangaitu Lalpa bula hin ieng am hril tang ei ta? Ka sandamtu chu tuok dingin kut ruokin fe’ng ka ti maw……..? Nikhat khawm a rawngbawl lo le thlarau bohmang pakhat khawm thuoi lovin kut ruokin ka fe el ding ani? Chuleiin unau dittak, “Lalpa, mi hmang rawh, kei hi fe’ng ka tih” tiin nitina ei sinthawpui thlarau bohmang pakhat bek hi khawvel RAMNELUMLO a inthawk hin Krista kebula thuoilut dingin thang I lak naw ding maw………………………………………
“Life well as long as you live. Live well even by borrowing. For once cremated there is no return”
Kei hi mi dawizep, ramhnuoi lem chu Nel lo reng reng ka nih a. Guwahati ka umlai, ka khata ka riek ngam naw luot leia rail station ah plateform ticket inchawh a, plateform a thokang laia riek nuom lem ngat ka nih a. Kashmir ka um phut hlim a ka room chu 46 RR hai officer pakhat a thina room, a thla a hrang nasa thei taluo leia hluo ngam lova an rausan ani thu an mi hrila. Zankhat chu Kristien officer pakhat, zu a dawn luhai zek hnungin a rieka, anachu ka in thei hlawl nawh, zana thlahrang an hung ngat ngata a tih a. NELUM naw hle sienkhawm room dang a um si naw leiin chutaka chun ka uma. Sienkhawm, chu room ka hluoa inthawk chun ka dawi em em nahai a bo pha a. Tuhin chu ramsa huoi le thlahrang khawm ka ti ta ngai nawh a. Sienkhawm ka sinthawna, ka khawsakna lekanzinna ramhai hi NEL aum naw em em a ka hriet lei hin vawi tam tak chu beidong ngawi ngawiin ka um hlaka.
North-East, Chattisgarh, Jarkhand le Kashmir ramhai hi Ram NELUMLO, silai chawia ngir, India sipaihaiin an i NEL lo le posting na hmun dinga an i ditnaw em em na hmun a nih a. Kashmir ah lem hin chu Ramhnuoimihai hin India sipaihai nasataka an sawisak bakah mipuiin vawi tam tak lunga dengin sipai duty hai hi an hnawt hlak a. Hiengang hi a ni leiin Kashmir ram hi NEL a um naw hle a, dawrah mamaw inchawk ding khawmin sipai section khat bek guard thuoilo chun dawr fe ngam na ruol khawm ani naw hiel a. Hi lai hmuna sipai umhai hi chu an thova inthawk awmphaw kg 7 lai an hak a, silaimu an kawnga an khit khaia, silai zang kg 4 ding an chawi a, lukhum kg khat vel leh an meng suong popo an in thuom zing hlak a nih. Chun an zal khawmin silai an zalpui zing hlak bawk.
Ramhnuoimi le mipui ringawt khawm nghawk an um lai, ramsa huoi hi an tam em em a, an duty na hmun ah dam Sakei, Savawm le ramsa dang dang an hung hlak a, an motor hmai dam Sakeiin a baw rawk rawk chang khawm a tam hlea. Chu sapsa tu dingin a khawmuol hi nel aum naw em em ela, kum tin hin vur intawl (avalanche) in sipai tam tak tak adelhlum hlaka. Tukum, Jan – March thla sung chau khawm khan sipai tam tak vur intawlin adelhlum a nih. Ei ni lai angin thing ti ding a vang leiin thir tuidawt ang deu hi khawnvartuiin an raw linga, chu chu an awi hlaka. A dei vanglai lem chu inhnawm khawm antak hlea, an inhnawm ding chun ek-in ah tuilum bucket khat bek an bur hmasa phawt naw chun ek-in pipe kha ek inkhalin a dang hlak leiin in hnawm thei khawm ani naw hiel hlak a nih.
Kei khawm hieng lai rama khawsa ve ka ni lei hin ka ramchetna hmun hi NEL a um naw em em el a. Chukhelah ka taksa hrisel nawna, mimal nun le insung khawsakna kawngah mi laia hril inzakum khawp hiel ram NELUMLO tam tak ka hraw hlak a. A chang hin chu, “Khovel rinumna hi puon angin kan thuoa, tlaksamna khawm ka hma tieng sumpui angin a zing, buoina infawn khawm hin ka lalram a mi’n hlat……….., Aw rinumnahai thuo iengzam I lan thlara, damsuonga ka tuok ding le mi la hmuok zing hai chu…” tia Pathien kuoma nuor thusim inzawt hi ka nuom ngawi ngawi chang hi vawi tam tak a um hiel hlak.
Kei chau hi Ram Nelumloa inzin am ka nih aw ka ti lai, keia neka Ram Nelumlo lema khawsa a in ngai mihriem tam tak ka hmu nawk ang lawi si! Chawl in veng ei hang suoka, “Kan bufaiin Pathienni kan banzo naw ding a nih, kar thara kan hlawna ding hlak chu ka hlaw ding ka laklawk tasa ani si, bufai kg chu zat kha zat man ding ka mamaw a nih” tia papui beidawng poisa zawng vawi tam tak ka tuok ta hlaka. Nitin nisa suok zuia inhlaw in an suok hlaka, Pathienni an chawl hadam am a nih ei ti khawm hin a kar thara an inhlawna ding an zawng nawka. Mi sinthhawa inhlaw hipei a um naw vei leh, inhlawna ding khawm chu a vang em em leiin, inhlawna ding neiloa an um chang hi vawi tam tak a um hlak bawk. Hme inhnik chu thukhat nisien papui tam tak chu an kar khat hlaw khan an karkhat bufai man ding an hlaw dawk zo naw chang hi a tam em em hlaka.
An hmangai em em an nuhmei an nauhai fak inhnik le thuomhnaw tha thaw pek chu khawvela an duthusam tak niin ka hriet hlaka. Suongkuo thenkhathai bufak hi an khat tawk hin ka en hlaka, an papuipa rawia an fak le dawnhai le an bur le belhai chu a thanaw thei hle a. An sinthaw sawl em em vei leh fak le dawn inhnik deu met fa thei hai sien ka ti thei em em ela. An hmu phak ve sun an pa rawia inhnik ti taka an fak mawl mawl hai ka en chang chu ka ring hmain ka hnukin ami ul hiel hlaka. Nitin fakfawm zong an ni tawl leiin an nauhai sikul inkai tir khawm a harsa pek hlea, chuleiin an nauhai khawm chun naupang tete in nuhmei/pasal an innei nawka, nitin fakfawm zong chu an hmabak ani tawl nawk si.
Hienga harsa taka fakfawm zonghai te hi family planning hlak hre phaklo anni leiin nau tam tak tak an che dawk nawk hlak si! An hang hrisel nawh a, natna chite’n a hang bawm lem chun an tadingin doctor pan le damdawi inchawk na dingin pawisa a vang hleh a, fakfawm zawng anni leiin mi pawisa hang puk dingin mi ringzo an hlaw thei hlol si nawh. Chuleiin natna chite ni awma inlang khawm hi anni tading chun Aids natna ang el ani pek hlak si. Krismas a hung hnai a, an nauhai thuomhnaw thar ding, an krismas thawlawm le khawrsaw ding ngaituo leh, inhlawna ding an hang hmunaw lem hin chu lumnat hi an um thei em em hlaka. Ka beidawngin voikhat lem chu Muolvaiphei ah, “Lal Herod in naute a that ang el khan Dec. ni 15 hma ngeia naute kum hni hnuoi tieng that el dingin ka rawt pui hiela”
Mihriem hi Pathien tawngsephur ei ni leiin pila ei kir nawk hma po hin chu harsatna in a mi maksan ring a um nawh a. Inhawi ti dinga ei I ringhai popo khawm hi inhawi ti muol reng reng an um nawh a. Khovel hi chu nghawk aum e,,, thi pawt pawt tah inla tiin ei inhram zing zing hlaka. Zuk thi tak tak el ding hlak chu ei nuom bar si nawh, damsawt hi mitinin ei nuom a, ei damsawt hlak chun ei hmabak hi tar a nih a, tar hlak hipeia um ngang si nawh!
Hienglei hi ni naw nim, mi tam takin an hringnuna harsatna an hmasuon ngam tanaw leia mani le mani an inthat el nasan chu! Kum 2011 suonga National Crime Report Bureau hai hril dan dungzui chun India rama hin minute li (4) dan peia mi pakhat, mani le mani inthat an um zie hlak an tih a. Lungngaina kan tlangpui, ka sinthawpuihai hi kan rengin 2,40,000 vel kan nih a, thlatin mi pathum vel, mani le mani inthat an um zie hlak a. Kei khawm ka thei tawka thang lain “Harsatna reng reng siemthat thei le siemthat thei tanaw a um hlaka, ei harsatna ei la siemthat thei hai chu zuk lungngai rakna ding san a um nawh, inkieng hun a la um ding a ni sih a; chun harsatna ei chingfel thei tanaw hai chu zuk lungngnai rak nasan ding a um ta nawh, sukfel theilo a ni ta sih a” tiin an harsatnahai chu hohlim puiin Pathien thu leh ka hnem ve hlaka. Pathien hring neilo an ni leiin Pathien thua hnem chu an in tak hle si!
Mitinin ei inzinna ram seng hi NEL um ei tinaw seng ka ringa. Ei nihai rawi lem hi chu mi fak ang fa phaklo, mi sil le bil ang nei phak bawk lo, ei hrisel naw nak sapa taksa inrim kieng kienga nitin nisa suok zuia fak zawng ei ni tawla. Pathien hi lo nei kher naw inla lem chu khovela hin damsan ei va neinaw awm de aw ka ti hiel hlak. Anleh mi hausa nih in, dit dit neiin, du du fa theiin um inla, hmeltha/piengnal em em niin, nunghak/tlangval dit dit ngaizawng theiin um bawk inla, hrisel em em in sum le paia harsatna iengkhawm neilo dam ni inla, ei inzinna ram hi NEL a um deu el dim maw? Teu lo e, khawvel ram hi Pathien thanglo chun NEL aum hlawl nawh a, ei nghatna tieng tieng hi beidawngna le lungngaina chau a nih. Hieng thu ka ngaituo phat phat Pu Puna in, “Hunte an kiam zel a, lei hlimna a ral thin, khawvelah lawmna a kim thei si lo ” ti le, Pastor Thangngur in, “Lawmna zongin an tlân vêl sang tamtak, Hmu lovin thlan thimah an inkhêlpui; Ropuina hlim an hnot chu sûm hlim ang, Hmu le changtu khomin an nei song nawh” ti hla an lo phuok hai hi ka lungrila a tharin an hung inlang hlak a. Pathien thanglo chun mihriem hringnun hi iengmalo el ani ziet an hril chieng hlein ka hriet hlak.
Kum 2004 khan ka kala hin lung pahni a um leiin operation ngei ngei ka ngai thu doctorin an mi hrila. Operation ka thaw a nih chun ka sin zawngna lampuia hin harsatna a um ka ring leiin hmun dang dangah operation thawloa dam dan ding ngaituoin ka fe hlaka. ESWL (Rawtnawi) dam hi vawikhat peiah Rs. 14,000/- seng in, tum thum lai ka thaw tah a chu, a tangkai chuong nawh a. Kum 2010 sung popo kha tharum seng tak taka sinthaw hlak ka ni leiin ka kal chu ana ka ti thei em em hlaka. Sienkhawm ka sinthawna a khan damnawna leia thla khat chuong ka chawl a ni chun Relegate ding ka nih si leiin, ka kal nat sa sa chun ka sin chu ka sunzawm tawk tawk hlaka.
Sienkhawm nikhat chu Long Range ah silai kan kap laiin ka kal na taluo lei chun ka tho dawk zo hlol tah nawh a. Chamlovin damdawiin mi pan puiin operation thaw ngei ngei dingin an mi ti el tah a. Operation ka thaw ani chun ka sina inthawkin Relegate ning ka ta, thla kuo (9) ka training zo hnunngin a kum nawk 2011 suong popo ka la training tha nawk ding a na, ti ka ngnaituo chun ka beiadawng hle hlaka. Sienkhawm lotheilo ani tak lei chun operation thaw dingin hospital ka luta, hmel hriet le laina pakhat khawm ka nei nawh a. Ami umpui dinga an mi ruot pek hlak chukantraining instructor ani leiin ka nel naw em em nawk nghal. Aw… Churachandpur dam nisien chu Hmar mi pakhat bek chu ka bula hin um ding anna tiinkanngai sie em em ela.
Chuonga kanngai sie em em lai chun, “Hmelhriet, hmangaitu le laina pakhat khawm I bula umnaw hai sienkhawm, a hmangai em em tu che I pa, iengkim thaw thei hin second khat khawm ka maksan naw che a, I bula ka um zingn annawm, ieng dinga lungngai am I na? I phu phak lovin mal ka sawm che a, in insuong I tlin lo ding, Bangalore ah khawm hospital thatna pawl taka operation thaw thei dingin rem ka ruotpek che a, poisa sing tam tak seng ding nila khawm, I operation thawna leia sengso popo hlak sorkar tum dingin rem ka ruotpek bawk che a, Remruottu, Pathien hrat, a hmasatak le a nuhnung tak kha I bula ka um zing annawm” tia Pathien mi pawlna ka hang chang chun kan zinna ram hi NEL aum em emin ka hriet hiel a.
Operation kan hang zova, khawmuol ka hang hriet chun ka bulah ka tunu ngawi ngawi, ka pa sangnu nau, a hming chau ka lo hriet hlak, a taka ka la hmulo le, a ruolhai Hmar mi vawng hi ka bula an lo thung khap a, “Pute, I har in tak taluoa kan lo buoi sie hman deu an tan naw…” tia Hmar tawnga a mi hang biek chun ka har huoi huoiin ka hriet a. Operation kan zo chun camp ah ni 75 lai sick rest in ka uma. Dan anga ka chunga thil an thaw ding nisien chu, relegate ngei ngei ding ka nih a, sienkhawm Remruottu, Pathien remruot ani leiin ka training chu sunzawmin, thla thum hnungah thatakin Passing Out Parade ah ka thang thei ve a nih.
Operation kan thaw zova inthawk hin Pathien ah ka lawm em em hlaka, umlo khawm in um tir thei tu le um tasa khawm in um naw tir thei tu, thil um popo an bo vawng khawma um, Uma hi ka ta ani lein ka phur rik popo Ama a innghatin, Ama leh hringnun hlim takin hmang zing tum tang ka tih ka ti hlak a. Amiruokchu iengtin am Pathien leh hlimtakin hringnun hi hmang thei ei ta? ti ruok hi chu zuk hril rak ngaina khawm chu ka hriet chuong nawh a. Sienkhawm, Pathiena innghata, beisei taka Ama ko lawp lawp tuhai chu hmangaitu Pathien hin a dawn lovin a maksan ngainaw renng reng a nih. Chuleiin Pathien le hlimtaka hringnun I hmang nuom a ni chun ieng tik lai khawma chawl lova tawngtai ding ei nih ti hi ei hriet hram nuom um ka tih.
Sienkhawm, ei tawngtaina hai hi ei in enchieng hram nuom um ka ti hlak a. Ei tawngtai reng reng hin, “Lalpa, ka khat chun tawngtai dan ding khawm ka hriet nawh ie, imi thangpui naw ani chun I tha ti zawng le I dit dan angin ka tawngtai thei naw ding a nih. Chuleiin, I lawm zawnga ka hni theina dingin tawngtai dan ding le hni ding nangin mi hril rawh” dam hang ti hmasa inla chu Pathien lawmzawng ani el dim maw. Ei taksa mamaw le ei dithai ei inzawt zut zut ringawt hin Pathien lawmzawng le dit dan ani kher dim ti dam hi ngaituo nuom inla nuom a um ngawtel.
Lal Biekna, “Kan pa vana mi, I hming inzaum raw se, I ram hung tlung raw se…….” tih a ei hril ruol dup dup hlak dam hi a thu nguntaka ngaituo dingin tha ka ti thei ngawt el. A hmasatakin, Pa Pathien vana mi kuomah inzana le ropuina inhlan ding ei na, chu zova chun, a ram hung tlung dingin ei hni nawk ding annawm. I ram hung tlung raw se…, khawvel mihriem popo hi inlalana, thuneina le ram hnawtin ei buoi mur mura. Sorkar le sorkar khawm ram inchuin nasatakin an buoi mup mup a. India khawma Kashmir ram – tlangram, lungkohrawt, kumtluona vurin a del, thlai chieng theina tak tak khawm nilo hi, inchi khat khawm Pakistan laka a chan ding nek chun sipai thisen ieng angin luong sienkhawm a pawisa naw ana. Ei ram inchawk sa, ei inhmun, leilet le huonhai chu ei ta anni leiin ei thuneina an nih an nawm, ei nuom le bu phun ei ta, ei nuom le in bawl ei ta, ei nuom le thlai chi dang dang khawm chieng ei ta, iem a pawina a um leh? ei ram ani leiin ei thuneina ani annawm, midangin iem an hung hril thei leh?
Pa vana mi, ropuina le chawimawina ei inhlan zovah, a ram (ei ni mihriem) hai hi a nuom ang le a dit dan angtaka a hmang thei dinga ei inpumpek theina dingin I ram hung tlung raw se…..tia tawngtai ding ei nih ti hi inkhawm tin dinga Lal Biekna ei hril ruol hlak hin a sukchieng em em in ka hriet hlak.Chuzova chun ei taksa mamaw khawm ei hni ding an naw maw.. Ei ni rawi tawngtai ruok hin chu Pathien kuomah, chu-chuh, kha-khah mi thawpek rawh tiin order ei pek amani aw ti thei hiel dingin a um si.
Vawi tam tak ka sin zawng ka hlawsam hnungin Interview dinga kona lekha ka hmu nawka. Bible chang, “Nauhai bei lakpeka uihai kuoma pek chu a mawi nawh ie” a ta, a dawn a. Ama chun, “Lalpa, ni chu a nih; sienkhawm uihai khawmin an pu dawkana inthawka bei nawi tla chu an fak hlak annawm” a ta. Chu phingleh, Isu’n a kuomah, “Nuhmei, I ringna a nasa em el, I dit ang takin I chunga um raw se” a ti thu hi tiemin Pathien kuoma ka tawngtaia, interview ka fe ding le ding naw chu Pathien ka rawn a. Chuonga ka tawngtai lai chun, nauhai bei lakpeka uihai kuoma pek chu a mawi nawh ie, ti char hi nikhat sung ka lungrila a uma. Beidawng em emin Pathien kuoma chun ka tawngtai ngat ngat a, Lalpa, ni chu a ni annawm; sienkhawm uihai khawmin an puhai dawkana inthawka bei nawi tla an fak hlak ang khan, interview a hin min fe tir la, I nau mi fel le ditum tak tak, I dit dan anga an hringnun khal tu tam takhaiin an I ditlo, a nawi hlek tla bek hi chu, kei I nau tlaktlai na neilo le rethei tak chan ding hin mi siempek ve hram tala, tiin Pathien kuoma chun mitthli tla zawi zawiin ka tawngtai hlak a. Hienga ka tawngtai lai tak tak khan chu Pathien khan a mi lunginsiet taluoa, mi thangpui a chak taluo leiin a mitthli a tla ve hiel amani aw ti dingin keia khan Pathienin ami dawn ngei ngei ding a nih ti hriet na ka nei tlat chu ti! Chuonga ni tam tak ka tawngtai hnunga Pathien mi dawnna chu vawisun chena ka nun sukhlimtu a la ni zing a nih.
Chuleiin ei inzinna khawvel RAMNELUMLO tak hi hadam taka ei hmang theina ding chun, iengtiklai khawm tawngtaina hi mihriemin ei bansan ding ani naw reng reng a nih. Pathien dit dan anga ei tawngtaia, Ama ah ei innghata, Ama ei ngai lawm lawm ani chun Pathien hin ami dawn ngei ngei bakah Ama hmangaina min hre nawn tirin, Ama ah chawl hadam na ami pek ngei ngei hlak a nih.
Pathiena inthawka chawlna nun hmutuhai ta ding hlak chun hi khawvel RAMNELUMLO tak khawm hi RAMNELUM le tlakhla um em em ani lem si. Hi lei hih ni naw ni’m, hla phuoktu’n, “Chawimawina ri ka tadin hmelma, hrielsietna mi chawisangtu ani si….. Tawngsie hrim a um nawh ka ramah, tawngsie khawm halelui vawrna ram a nih……………Vangduoi hi iem ana? Mi tisim vanhnuoiah thina a hung tlunga van kaina ani si” tih a anlo khek suok pui nasan chu! Pathiena inthawk chawl hadamna nun an hmu leiin an tadingin khovela hin harsatna le beidawngna reng reng a um nawh a. Mi in an hrilsiet leh vanrama an lawmman hmu theina ding lampui ah an ngai a, harsatna le beidawngna an tuok le hlak Pathien hmel hmuna ani lem bawk. Mihriemin vangduoina tawpkhawka ei ngai taksa THINA chen an chunga a lo tlung ani khawm a, vanram (Pathien kuoma) fena ding lampui siempek na an ti nawk si!
Ei kut sininrim ra fa dinga tawngsephur ei ni tak leiin hling le buorhai insuo pek ei nih a. Ei damsung khawsak ngaituona leiin ei taksa chu an rim kieng kieng ding reng an nawm. Hla siemtu bawkin, “Damsung khawsak ngaituo nahai hung zuolin ka thla an zar hlie… Lungril taka ka ngaituoin Lalpa imi ngaituo” a lo ti angin ei taksa hi lo sawl kieng kieng sienkhawm Ama ah hadam taka CHAWL hadam theina thuruk Lalpa’n ami pek nawk si!Chu chawl hadamna thuruk neituhai chun khawvela hin vangduoina an tadingin a um ta naw lein an damsung nihai ah khawm RAMNELUM ah hadam takin an khawsa a, an bula chenghai tading khawim malsawna anni hlak a nih.
Anleh, hieng lawm lawma mi hmangaitu, ei beidawng mangang khawm phal lova chawlna tuikama mi thuoitu tading hin ei damsung ni tawite hin ieng am thaw tang ei ta? Thina varal ei kai hunah hmangaitu Lalpa bula hin ieng am hril tang ei ta? Ka sandamtu chu tuok dingin kut ruokin fe’ng ka ti maw……..? Nikhat khawm a rawngbawl lo le thlarau bohmang pakhat khawm thuoi lovin kut ruokin ka fe el ding ani? Chuleiin unau dittak, “Lalpa, mi hmang rawh, kei hi fe’ng ka tih” tiin nitina ei sinthawpui thlarau bohmang pakhat bek hi khawvel RAMNELUMLO a inthawk hin Krista kebula thuoilut dingin thang I lak naw ding maw………………………………………
