Responsive Ad Slot

MI LU LA HNAM EI NI NAWH

Thursday, March 10, 2011

/ Published by VIRTHLI
By Prof. Lal Dena, VIRTHLI Columnist

Mingo roreltuha’n an mi tin sanna hi kum 60 chuong rau lo liem ta sienkhawm, an ramper hlutsakna hnuhma (colonial legacy) chun tui angin vawisun chen hin a mi la chim zing a. A bikin ei histawri le ei hnam zie anni rilrem zawngin indik lo takin khawvel hrietin an mi lo ziekpek a. Industrial Revolution leiin fak le dawna an hnieng inhnar hmasa a; Asia le Africa rambung chena ramperhai an hung nei a. Ramperhai chunga Mingo thuneina le rorelna suklien chu Pathien ruot ang hielin an hung ngai a. Khaw lai hmuna khawm Mingo rorelna taphawta ‘civilizing mission’ sukdar chu ‘white men’s burden’ (Mingohai phurrik)-a ngai a hung ni hiel. Chunghnung lema an inngaia, hnam dang po po chu an hnuoisie vawng a nih. Abikin English-mihai khu hnam chapo, racial prejudice hau mi an nih. Hi thila hin Zosaphai khawm an fihlim bik nawh.
Kum 1891 vela Mingo roreltuha’n ei ram an hung tukdawl khan, London-a ramper hlutsaktu thuneitu lien hai kuomah hieng ang hin ripawt an zuk pek a: “Mi lu lak ching mi an nih. Mi lu an lak hai chu an kawtkhar biengah an tar nghuon hlak” tiin. Zuk dawn chieng ta; ‘mi lu la hnam ‘ zuk inti em em chu rapthlak deu a nih. Inhmusitna tawngkam tha naw tak a nih. Mingoha’n an mi hmu dan chu mi kawlsen, dan le dun nei lova, nuom pawnga mi lu lak ching mia an mi ngai a ni chu! Ei pi le puhai kha hnam le hnam indo hlak chu an nih ngei. Amiruokchu, hnam inrun an lo thaw khawmin, upaha’n “E khai, za ngai ro. Nuhmei le nunauhai chu hla ro” ti’n ral hmunah khawm pasal thahai an infui mawl mawl hlak a, pasal thahai khawmin upahai thusuok chu an inza hlak.

Inhmangainaah le indonaah chun iengkim a thieng (in love and war, everything is fair) an ti hlak kha. Khawvel histawri phekhai hi hei phet vel ta, indo ngai lo hnam i hriet hlak am? Hnam changkang (civilized nation) ei ti hai khawm, hnam sana indona ti tak lovah, sakhuo hminga iengkhawm pawi tawk lo mihriem hringna ieng zat khieu am an sam a? A hrim hrima, Israel-hai histawri lem hi chu indona chanchin a ni ringawt el. Lal Saula’n sang sang a that chun, Lal Davida chun a singa sing a that ti a ni kha. Thuthlung Hlui a I Samuel 17-na kha ei tiem chun Lal Davida chun Filistinpa lu chu a tan a, a laka ti hmun iemani zata ei hmu. Bung 18-na ei tiem nawk lem chun Lal Davida chun a nuhmei man dingin Filistienhai servun zahni zet a lak a ni kha. Lal Davida chanchin ei ziekin, ‘Davida mi lu la ching mi, Davida mi servun la hmangpa’ ti’n ei ziek hlak am? Israel-haiin Kanan ram an lut chara inthawkin raldo an tan nghal. Chuleiin Israel-hai khu indo mi, raldo mi an nih; amiruokchu, mi lu la hnam (head hunter) chu an ni nawh.

Pi le puhai kha an mawl lai hun chun inzunna le inhnawmna bik nei lo an nih. A remna hmun hmunah kawmchar le dai bula dam an inzun mei mei hlak. Ek in bik an nei naw leiin, khawhnawma an nuomna hmun hmunah an inhnawm el hlak. Amiruokchu, an chanchin ei ziek pha “khawlaidunga inzun mei mei hnam, khawhnawma nuomna hmun hmuna inhnawm hlak” ti’n ei ziek ngai nawh. Hi hi histawri ziek dan a ni nawh. Ei pi le puhai chun mi lu an lak ngei hlak a. Amiruokchu, mi lu lak hi ei hnam zie a ni nawh . Ei pi le puhai kha indo hlak chu an ni ngei el. Ral lu chu an lak hlak a, nuom lai zangin mi lu ruok chu an lak ngai nawh. Tuolthat lem chu nasa takin thiemnaw an inchangtir lem hlak. Ei tulai hun anga tuolthat hmang ti le tlawn an um ngai nawh. Pasal tha ramvachalin sahrang a kap chun, a sa kap chu a pumin ama chauvin a phur zo naw leiin a lu a tan a, in tieng a hawn hlak. Chuong ang bawkin raldonaah hnetu a va ni chun, ral a that ngei a nih ti sukchiengtu dingin ral lu chu a hung hawn hlak. Ei pi le puhai huna chawimawina insang tak zupeng tawntir le tawnlairang dawngtuhai chu sahrang lu kip latu le ral lu la thei hai an nih. Iengleia ral lu chu an lak kher kher am a na? A san hriet a ngai.

Ei rama chu mi’n BA/MA a pasi chun, a pasi ngei ti fiena certificate a nei hlak. Tulai chu certificate hi suongtawlawi takin ei hmang tah. Japan rama ruok chu certificate hin umzie a nei nawh. Tum khat Japan tlangval pakhat Delhi-ah lekha a hung inchuk a, an chuk zova, an ram tieng fe el a tum a. An hotuha’n certificate khawm i la lak lem an ti chun, Japanpa chun “certificate a ngai nawh, ka thiemna fieng an ta, thaw thei dingin an mi ring chun, mi la el an tih” a ti then el. Pi le puhai huna pasal thaha’n ral lu an lak kherna san chu ral an that ngei a nih ti fiena dinga certificate ang deuva an lak chau a nih. Mihriem lu chu sahrang lu anga fak thei a ni nawh. An khawsak dan le an intlansieknaah khan thawmakmaw a ni leiin ral lu kha an lak chau lem a nih. Mi huoisen an nih ti hrietna a ni chau lem. Indo khawm ni hai sien, an hmelmahai kha an lo inpek lut el lem chun, that lovin suokin an thuoi hlak; chuong ang suok(sal) hai chu ‘chemsen suok’ an ti hlak. Chuong suokhai chun an puhai inah cheng vein ringum takin an rawng an bawl hlak. Nuhmei neia in tum suok a tul pha, tha takin an insuoktir hlak. Ei pi le puhai kha, Mingo roreltuhai hril anga dan le dun nei lo, nuom pawnga mi that mei mei an ni nawh a, hnam dan (customary law) khawtlang le nupa chung thu chen ching fel theina IPC neka tha lem tam tak an lo nei a nih.

Mingo roreltuhai chun an ramper humhalna dingin ei chanchin indik lo takin an lo ziek a. Chu sapa Zosaphai khawm khan ramper hlutsak pawlhai awn zawngin Missionary Herald chenah “they were irreclaimable savages”, “dangerous neighbors on account of their head hunting expeditions” ti damin an lo ziek ve a. Eini lai ringtu hmasahai khawmin an puhai (Zosaphai) ti ang ang chu an lo pawm ve pei a. An puhai tarmit hmangin ei hnam nunphung an en a. Zosaphai khan sikula an inchuk ding lekhabu an siem pek a, ziek le tiem an inthiemtir a. An lu an invawtir a, Sap lukhum sekhen hen an inkhumtira, kawrchung le nghawngawr dam an insuitir a; fiem thaw khawm an hawi. Mingohaiin lungril le thlarau tienga an mi hnena hi inthuk deu a nih. (Hi lai thu hi hun danga la sep ei tih). Kristian Tlangau, March, 1963-a suok khawm khan, “Hmana mi lu latute chuan Isua Krista zara zawmtu ni kan tum tah” ti dam a chuong a. Chu chanchinbuah bawk chun, “Mi lu kan lakna hmun ngeiah chuan Lalpa Biak in a din thei nan Lalpa hnenah i dil ang u” ti dam a chuong nawk a. Ei rama mi hung lut ding hai hrim hrim chun mi lu lak hnama an mi hung ngai nghal a, awm tak a nih, hriet nawna leiin eini le ei ni khawm mi lu lak hnama ei lo inngai a ni chu! Pi le puhai mawl zie hrilna, thing bul lung bul bie hlak suonhai chanchin tha leiin hieng lawm hin hma ei sawn a ni ti uornain ‘mi lu lak hnam’ tia ei hril hi thukhel der a nih, inzakna chang hrie tang ei tiu. Thenkhat lem chun Saphai lung kuoi zawnga “From head hunters to soul hunters” ti dam, ‘from head hunting to soul winning” ti damin chanchin ei ziek hlak. Ei histawri hi ngun takin bi chieng ei ta, ei histawri indik tak hi ziek tum tang ei tiu. Hi hi nang le keiin ei thaw naw chun, thangthar ha’n an la hung ziek tho tho ding a nih. Manipur phaizawla Chouba zat khawm tling lo, ei tlawm tliet leh, kohran hrang hrang dawrzawn khat neka tamin ei hei inthe dar nawk a. Ei kohran seng awnin mani kohran chanchin ei hei ziek nawk seng a. Ka rei, Gospel Centenary Year ei hei tlung zet chun ei mizie indik tak phawr langin a hung um an ta hi!

Mi ngohai histawri ei tiem a. Anni khawmin an Kumpipa Charles V-na a lu an tan bawng hluk kha tie. Amiruokchu, British-hai chanchin ei ziekin ‘Kumpipa lu tan hmang hai’ ti’n ei ziek ngai nawh. Kum zabi 18-na le 19-na intan lai vela French histawri lem kha chu rap thlak deu a nih. Khang lai huna French histawri chu revolution histawri ti thei a nih. Kum 1789-a French Revolution lem kha vawisun chen khawm hin ha hipa hril ding a la tam. Kha revolution tawp tieng deua Reign of Terror lem kha chu turu tak a nih. Lu tanna khawl guillotine an siem a, an kumpipa le kumpinuhai baka, revolution intluntu mi ropui tam tak an lu tannin a um a nih. Guillotine hmunah chun thisen chu vadung ang tawpin a luong hiel a nih. Rapthlak deu a nih, hrilin a siek nawh. Chuong khawm chu lo ni sien, French histawri ei tiem hin ‘French mi, mi lu tan hmang’ ti’n ei tiemin ei ziek ngai nawh.

Eini Zohnathlakhai nek hmanin Nagahai hi an inthang mawi naw lem ti theiin a um. ‘Head hunter’, ‘Naked Naga’ an ti baka, ‘sel fa hnam’ an la ti deu deu. Hi hi Mingo roreltuhai le an aihnaphapui Zosaphai lei vawng a nih. India ramin zalenna a hmu hnung hun sawt tak hnunga khawm ‘sel fa hnam ‘ tia hril an ni hlak. University ka thawpui ngei Naga professor pakhatin a mi hril a, national seminarah Vai pakhatin “Nagahai hin mihriem sa in fak hlak maw?” tiin an dawn pal chu! Ka ruolpa chun el tamin “Aw, kan fak hlak. Nang khawm fimkhur rawh, I sa ka fak el ding a nih” ka ti pek a, a mit a meng phawk zak el’ tiin a mi hril chu tie!. Changkang ei inti ta fua chu Mainland India-a Vaihai mi ngaidan hi inhnuoi deu a la ni aw! Tu chen khawm hin thilhlui siekhawmna museum species ang deua inchukna dinga an mi la en a nih. Hieng po po hi ei sui chet chet chun ramper hlutsakna hnuhma (colonial legacy) ir dawk vawng a nih.

Ramper hlutsaktuha’n thiltha tam tak an mi thawpek lai zingin, thiltha naw tam tak khawm an mi maksanpek a. Saphai thaw taphawt a tha vawng naw ti khawm hriet a hun tah. Ei nina ni derlova mi’n an mi ko hin theidaa ei lak hlak. Mingoha’n mi lu la hnam tia an mi lo ko hi iniempuinaa hmang ding a ni nawh, inhmusitna tawngkam a nih. Tu ta hnung chu var thar thawng ei ta. Ei pi le pu danhai ngun takin bi chieng ei ta. Ei histawri khawm ngun nawk zuolin bi thar nawk ei tiu. A hma ei hril ta angin, British-ha’n an kumpipa lu lo tan hai sienkhawm, lu tan hnam ei ti thei nawh a. French mihai khawmin an kumpipa le kumpinu le an thuoituhai tam tak lu lo tan hai sienkhawm ‘lu tan hnam’ ei ti thei bawk nawh. Chuong ang bawkin ieng hun laia mania mimal thilthaw, huoisenna suklangna khawm ni sien, hnam pumpui zie (national character) anga generalize thei a ni nawh ti hi chieng ei tiu. Mi lu la hnam ei lo ni awzawng nawh.
Don't Miss
© all rights reserved
made with by Simon L Infimate